Innovat sion

uchinchi bosqichi
- x a ra ja tla r- 
n i b a h o l a s h . X a ra ja tla rn i b a h o la s h v a u larn i p a s a y tiris h y o ‘lla rin i 
iz la s h - h a r q an d a y ta d b irk o r u c h u n m a jb u riy b o i g a n m a s h g ‘u lo t- 
dir. X a r a ja tla r n i ik k i tu rg a : d o im iy v a o ‘z g a ru v c h a n x a r a ja tla rg a
a jra tis h q a b u l q ilin g a n . D o im iy x a ra ja tla r - b u u la rn in g h a jm i to v a r 
a y la n m a s id a n o lin a d ig a n tu s h u m v a is h la b c h iq a rish h a jm i o d a tiy
te b r a n is h la r ig a b o g ‘liq b o ‘lm a g a n x a ra ja tla rd ir. 0 ‘z g a ru v c h a n x a r a ­
ja tl a r e s a b e v o s i t a m a h s u lo t ish la b c h iq a rish h a jm ig a b o g ‘liq b o ‘lad i. 
B u , a s o s a n , x o m a sh y o x a ra ja tla ri v a ish h aq i x a ra ja tla rid ir. D o im iy
x a r a ja tla r v a o ‘z g a ru v c h a n x a ra ja tla r y ig ‘in d isi u m u m iy x a r a ja tla r 
b o ‘lib , n a r x n in g q u y i c h e g a ra s in i h o sil q ilad i.
R a q o b a tc h ila m in g to v a rla ri v a n a rx la rin i ta h lil q ilis h e n g m u ra k - 
k a b v a z if a l a r d a n b irid ir. B o z o r iq tis o d iy o tid a m u a y y a n b itim la r 
b o ‘y ic h a n a r x l a r h a q id a a x b o ro t k o ‘p in c h a is h la b c h iq a ru v c h in in g
tijo r a t siri h i s o b l a n a d i v a b u n d a y m a 'lu m o tn i o lis h j u d a q iy in b o ‘la- 
di. R a q o b a tc h il a m in g to v a rla ri v a n a rx la rin i o ‘rg a n is h a n iq b ir m a q - 
s a d n i - b e p a r v o l i k n a rx i, y a ’ni b u n d a x a rid o rg a k im n in g - firm a y o k i
56

---

r a q o b a tc h ila r to v a r la r in i x a r id q ilis h n in g fa rq i b o ‘lm a y d ig a n n a rx n i 
to p is h m a q s a d in i k o ‘z la y d i. B u n a rx n i a n iq la s h , u n i a so s q ilib o ig a n
h o ld a n im a n in g e v a z ig a b u n d a y « b e p a rv o lik » n i b a r ta r a f q ilis h v a 
a y n a n siz n in g fir m a n g iz d a n to v a r la m i x a rid q ilis h la r ig a e ris h is h g a
n im a y o rd a m b e r is h in i a n iq la s h m u m k in .
R a q o b a tc h ila r n in g to v a rla ri v a n a rx la rin i b a h o la g a c h , n a r x sh a k l- 
la n tir is h n in g k e y in g i b o s q ic h ig a - d o im iy fo y d a la n ila d ig a n n a rx
b e lg ila s h u s u lin i ta n la s h g a o ‘tis h m u m k in . B o z o r to m o n id a n n a rx
s h a k lla n tiris h a m a liy o tid a e n g ta rq a lg a n b u n d a y u s u lla m in g b ir 
n e c h ta s i m a lu m :
- x a r a ja tla r u s u li;
- r a q o b a tc h ig a e r g a s h is h u s u li;
- x a r a ja tla r - m a r k e tin g u s u li.
Y a k u n iy n a rx h a jm in i b e lg ila s h b o s q ic h i x a r id o r la r b ila n m u a y y a n
m u z o k a r a la r d a v o m id a a m a lg a o s h irila d i. U s h b u b o s q ic h d a ik k i- 
ta a s o s iy v a z ifa n i h a l e tis h : x a r id o r la r u c h u n o ‘z in in g c h e g irm a la r 
tiz im i y a r a tis h h a m d a c h iq a r ila y o tg a n to v a m in g h a y o tiy lik d a v ri 
b o s q ic h la ri v a in fla ts iy a ja r a y o n la r in i h is o b g a o ig a n h o ld a k e la ja k d a
n a r x la r g a tu z a tis h k ir itis h m e x a n iz m in i b e lg ila s h lo z im . N a rx s h a k l­
la n tiris h u s u lla rid a n b iri ta n la b o lin g a c h , n a r x g a o id q a r o m i q ab u l 
q ilis h — m u a y y a n n a r x b e lg ila s h z a ru r. B u y e r d a p s ix o lo g ik t a ’sir, 
tu rli m a rk e tin g e le m e n tla r i t a ’siri, n a r x s iy o s a tin in g ta y a n c h m a q - 
s a d la r ig a am al q ilis h , b e lg ila n a d ig a n n a r x g a e h tim o liy re a k s iy a s in i 
ta h lil q ilis h k a b i b ir q a to r j i h a t la m i h is o b g a o lis h k e ra k . P s ix o lo g ik
t a ’s im in g ro li s h u b ila n b e lg ila n a d ik i. n a r x k o ‘p la b i s t e ’m o lc h ila r 
u c h u n m a h s u lo t s if a tin in g a s o s iy k o ‘rs a tk ic h i b o ‘lib x iz m a t q ila d i. 
Im ij y a r a tu v c h i n a r x la r , e n g a w a l o , x a r id o m in g o ‘z in i o ‘zi a n g la s h i- 
g a t a ’s ir k o ‘rs a tu v c h i m a h s u lo tla r u c h u n x a r a k te rlid ir. I s t e ’m o lc h i 
u n g a o 'z i g a xos, n o y o b v a n u fu z liro q b o ‘lib k o ^ rin sa , q im m a tro q
m a h s u lo tn i h a m a f z a l k o ‘ris h i m u m k in .
N a r x s h a k lla n tir is h n in g s o ‘n g g i b o s q ic h i - n a r x la m i d a v la t to ­
m o n id a n ta rtib g a s o lis h c h o r a la rin i h is o b g a o lish d ir. D u n y o n in g
k o ‘p c h ilik m a m la k a tla r id a n a r x la r v a u la m in g d in a m ik a s in i d a v la t 
to m o n id a n lim itla s h y o k i ta r tib g a s o lis h n in g tu rli c h o ra la ri q o ‘lla n ib
57

---

k e lg a n , q o ‘lla n m o q d a v a k e la ja k d a h a m q c f lla n ila d i. F irm a u c h u n
n a rx s h a k lla n tiris h m a s a la la rin i h a l e tis h d a d a v la tn in g c h o ra la ri fir­
m a fa o liy a tig a ijo b iy y o k i sa lb iy t a ’sir k o ;rs a ta o lis h in i, a lb a tta , b a - 
h o la s h k e ra k . A g a rd a to v a rla rn i c h e t e ld a s o tis h k o ‘z d a tu tila y o tg a n
b o ‘lsa, u la m i s o tish re ja la s h tir ilg a n m a m la k a tla r d a to v a r la m in g p a t­
e n t tiz im in i b a h o la s h h a q id a m a ’lu m o tla r z a ru r b o ‘ladi.
4.2. I n n o v a ts io n m a h s u lo tla r n a r x i
In n o v a ts io n m a h s u lo t x a r a ja tla ri tu z ilm a si k o ‘p c h ilik to v a rla r v a
x iz m a tla r x a r a ja tla r i stru k tu ra s id a n fa rq q ila d i. In n o v a ts io n m a h s u - 
lo tn in g o ‘z ig a x o s lig i s h u n d a k i, in te lle k tu a l m u lk x a rid q ilis h x a r a ­
ja tla r i m a h s u lo t ta y y o rla s h n in g y a k u n iy b o s q ic h la rid a x a r a ja tla r
h a jm in i b e lg ila b b e r a o lm a y d i. S h u b ila n b ir p a y td a , in n o v a ts io n
m a h s u lo t q iy m a ti d o im h a m un i ta y y o rla s h x a r a ja tla ri b ila n m u n o s a - 
b a td a b o 'la v e r m a y d i. In n o v a ts io n m a h s u lo t u n i a y irb o s h la s h m u n o - 
sa b a tla rin i a m a lg a o s h iris h d a a n iq la n a d ig a n q u y id a g i x u s u s iy a tla rg a
eg a : y u q o ri ra q o b a tb a rd o s h lik v a ilm iy -te x n ik y a n g ilik la r k iritis h - 
g a s e z u v c h a n lik ; n arx s h a k lla n tiris h n in g o ‘z ig a x o s lig i; is te ’m o l- 
c h ila r n in g b a rq a ro r b o ‘ lm a g a n ta la b ig a b o g 'liq lik .
I n n o v a ts io n m a lis u lo tn i b o z o r to m o n s iljitis h u s h b u m a h s u lo tg a
n is b a ta n o 'z i g a x o s n a rx s iy o s a ti y u ritis h n i ta q o z o eta d i. N a rx siy o - 
sa tin i k o ‘rib c h iq is h d a (y a n g ilik -to v a m i b o z o r g a b e lg ila n g a n n a rx d a
c h iq a r is h h a jm in i re ja la s h tiris h n i h o s ila k o ‘r s a tk i c h s i f a t id a h is o b g a
o lib , u m u m iy m a h s u lo t c h iq a rish h ajm i v a n a rx n i re ja la s h tiris h e s a
z a r a r k e litrm a s lik n i ta h lil q ilish b ila n b o g 'liq lik d a k o ‘rib c h iq ila d i) 
u n in g q u y id a g i a so s iy v a r ia n tla rin i a jra tib k o 'r s a t is h m u m k in . E n g
ta rq a lg a n u s u l b a ’z id a « s o y a b o n li n a rx s h a k lla n tiris h » d eb a ta la d i- 
g a n n a r x s h a k lla n tiris h h is o b la n a d i. B o z o rg a y a n g i m a h s u lo t c h iq a ­
ris h b o ‘y ic h a n a r x s iy o s a tin in g ik k in c h i v a ria n ti to ‘ lo v g a la y o q a tli 
in n o v a ts io n ta la b n i « to ‘g ‘ri to p g a n » m u s ta h k a m p a te n t (m a h s u lo t- 
n in g te x n ik y a n g ilig in i ta s h k il q ila d ig a n k o ‘p la b ta rk ib iy q is m la m i 
k a p ita l s i g ‘im i k a tta b o 'lg a n p a te n tla s h d a ) h im o y a s ig a (y o k i u la r-
58

---

n i m o s k e lu v c h i n o u -x a u b o ‘y ic h a tijo r a t s irla rin i h im o y a q ilis h g a , 
b u n d a ra q o b a tc h ila rn i n o u -x a u v o s ita la rid a n c h e g a ra la b q o ‘y is h k u - 
z a tila d i) a s o s la n a d ig a n v a r ia n t h is o b la n a d i. U c h in c h i v a r ia n t b o ‘lib
in n o v a ts io n m o n o p o liy a m o n o p o l u s ta m a fo y d a o lish u c h u n e m a s , 
b alk i x a rid o rla rn i t o 'x t a t i s h v a sh u u s u ld a u n in g o rtiq c h a - o ‘z in in g
k a p ita li — fo y d a g a t o ‘g ‘ri k e la d ig a n o ‘rta c h a ta rm o q k o ‘rs a tk ic h la - 
rid a n y u q o ri k a p ita lla s h tir is h y o rd a m id a b a h o la n a d ig a n in n o v a ts io n
m a h s u lo t d o im iy m ijo z la ri k o ‘r in is h id a firm a n in g o ‘ta q im m a tli n o - 
m o d d iy a k tiv in i s h a k lla n tiris h m a q s a d id a fo y d a la n ila d ig a n v a r ia n t 
x iz m a t q ila d i.
D in a m ik n a r x tiz im la rin i b u n d a y ta lq in q ilish b ila n b o z o r m e x a - 
n iz m la rin in g m a s h h u r o lim i F ilip p K o tie r s h u g ‘u lla n g a n . I n n o v a t­
sio n to v a rg a n a r x b e lg ila s h s tra te g iy a s i o ‘z ig a x o s lik la rg a e g a d ir. 
B u n d a h a q iq iy y a n g ilik - to v a r v a u n i o ‘x s h u tish g a h a r a k a t q ila d ig a n
to v a rn i fa rq la y o lis h lo z im . P a te n t b ila n h im o y a q ilin g a n , h a q iq a t- 
d a y a n g i b o 'lg a n to v a r g a n a r x b e lg ila s h d a b ir n e c h ta s tra te g iy a
fa rq la n a d i: « q a y m o g ‘ini o lis h » s tra te g iy a s i (in n o v a ts io n m a h s u lo t- 
n i b o z o rg a c h iq a r is h d a s ta n d a r t b o z o r s h a r o itla r id a o p tim a l fo y d a n i 
t a ’m in la y d ig a n n a r x d a r a ja s ig a n is b a ta n a n c h a y u q o ri n a rx b e lg ila s h
v a k e lg u s id a n a rx n i a s ta - s e k in lik b ila n p a s a y tiris h k o ‘z d a tu tila d i) , 
k irib b o rish s tra te g iy a s i (m a h s u lo t b o z o r g a n is b a ta n a r z ó n n a r x d a
c h iq a rilish i, b iro q k e lg u s id a k o m p a n iy a im k o n q a d a r n a rx n i k o ‘ta - 
ris h g a h a ra k a t q ilis h i k o 'z d a tu tila d i), b o z o r g a k iris h u c h u n f a q a t a r­
z ó n k irish n a rx la ri s tra te g iy a s i (b o z o rg a k irib b o ris h s tra te g iy a s in in g
en g c h e tk i v a ria n ti v a e k s tre m a l h o la tla rn i ifo d a la y d i. U b o z o r g a
k irib b o rish s tr a te g iy a s id a n fo y d a la n is h d a g id a n h a m a r z ó n b o s h - 
la n g 'ic h n a rx d a r a ja s i b e lg ila s h n i n a z a r d a tu ta d i).
Y a n g i to v a r - im ita to r g a n a rx b e lg ila s h d a to v a r n a rx i v a s ifa tig a
q a ra b q u y id a g i s tr a te g iy a la r fa rq la n a d i: m u k o fo t u s ta m a la ri s tra te g i­
y a si, b o z o rg a c h u q u r k ir ib b o ris h s tra te g iy a s i, o s h irilg a n n a r x s tra te ­
g iy a s i, o 'r ta c h a d a r a ja s tra te g iy a s i, s ifa tlilik s tra te g iy a s i, ta lo n -ta ro j 
stra te g iy a s i, n a m u n a li b iz n e s s tra te g iy a s i v a h .k.
K o rx o n a la r k o ‘p i n c h a ilg a ri o ‘z la s h tirilg a n m a h s u lo t o ‘rn in i 
a lm a s h tirm a y d ig a n , le k in m a v ju d m a h s u lo tla r p a r a m e trik q a to ri-
59

---

n i t o ‘ld ira d ig a n y o k i k e n g a y tira d ig a n m a h su lo tn i lo y ih a la s h v a
o ‘z la s h tiris h g a m a jb u r b o ‘ladi.
M a h s u lo t b irlig ig a x a ra ja tla r n o rm a tiv la rin i h is o b g a o ig a n h o ld a
u n in g i s te ’m o l x u s u s iy a tla ri d a ra ja s ig a q a ra b , y an g i m a h s u lo t n a r x i- 
n i ta sh k il q ilis h n in g q ato r u su lla ri m a v ju d . B u n d a y u s u lla r e k o n o - 
m e trik u s u lla r n o m in i o ig a n b o ‘lib, u la r q a to rig a q u y id a g ila m i k iri- 
tis h m u m k in :
- s o lis h tirm a k o 'r s a tk ic h la r u s u li;
- re g re s s io n ta h lil usuli;
- b a il u s u li.
E k o n o m e trik u s u lla m in g u c h a la s ig a h a m x o s b o 'lg a n u m u m iy
k a m c h ilik n a r x n in g f a q a tto v a r x u s u s iy a tla rig a b o g ‘liq e k a n lig i ta x - 
m in q ilin is h i h is o b la n a d i. R a q o b a tc h i firm a la r o ‘z to v a ri n a r x in i 
u n in g s ifa t k o ‘rs a tk ic h la ri a s o s id a g in a b e lg ila m a s d a n , o 'z in i n g n a rx
s iy o s a tig a a m a l q ilg an h o ld a n a rx n i o s h iris h i y o k i tu s h iris h i m u m - 
k in lig i h is o b g a o lin m a y d i.
4.3. I n n o v a ts io n m a h s u lo tla r g a o p tim a l 
n a r x b e lg ila s h
I s te ’m o l y o 'n a lis h id a g i p o z its iy a d a n y a n g i to v a rla rn i s iljitis h n in g
a so siy y o 'n a lis h la r i: to v a rn i a lm a s h tiris h , to v a m i m a v ju d a s s o rti­
m e n t g u r u h la r ig a q o ‘sh ish , y a n g i a s s o rtim e n t g u ru h la ri, j a h o n u c h u n
y a n g ilik s a n a lg a n v a y a n g i f o y d a la n is h so h a la ri v a so tu v b o z o r la ri 
h o sil q ila d ig a n to v a r ia r h is o b la n a d i. Q u y id a in n o v a tsio n m a h s u lo tg a
n a r x b e lg ila s h n in g aso siy u s u lla ri k e ltirilg a n v a u la rd a n a m a liy f o y ­
d a la n is h k o ‘rs a tilg a n .
In n o v a ts io n m a h s u lo tg a n a rx sh a k lla n tiris h n in g a s o s iy u s u lla ri 
b o ‘lib q u y id a g ila r h iso b la n a d i:
- « b o z o r d a q a y m o g ‘ini o lish » u su li;
- b o z o r g a k irib b o ris h u s u li;
- i s te ’m o l q iy m a tin i b a h o la s h u s u li;
- m a q s a d li d a ro m a d r a e ’y o ri o lis h usuli;
60

---

- x a r a ja tla m i t e z q a y ta r is h u s u li.
Y a n g ilik -to v a r la rg a n a r x s h a k lla n tiris h n in g s h u v a b o s h q a u s u lla -
rin i s h a rtli r a v is h d a ik k i g u ru h g a a jra tis h m u m k in :
- x a r a ja tli y o n d a s h u v (n a rx m a h s u lo t ta n n a rx i v a r e n ta b e llik n o r- 
m a tiv la rig a q a ra b b e lg ila n a d i) g u ru h i;
- y a n g ilik k ir itis h n in g u m u m iy fo y d a lilig id a n k e lib c h iq a d ig a n
u s u lla r g u ru h i.
N a r x b e lg ila s h d a a s o s iy i s te ’m o lc h ila r g u ru h in in g e h tim o liy r e a k -
s iy a s in i h a m h is o b g a o lis h z a ru r. U is h la b c h iq a r u v c h in in g n u f u z i v a
is te ’m o lc h in in g u m id la r ig a q a lin b o g i i q d i r . I s te ’m o lc h i, q im m a tr o q
b o ‘ls a -d a , o ‘z in i y a x s h i to m o n id a n k o ‘rs a tis h g a u lg u r g a n m a rk a d a g i 
r r a h s u lo tn i x a r id q ilis h n i a fz a l k o ‘ris h i e h tim o li y u q o ri. B iro q b u n d a
h a tto k i is h la b c h iq a r u v c h in in g n u fu z i y u q o ri b o ‘lg a n ta q d ir d a h a m , 
ja m o a tc h ilik n in g « o r tiq c h a fo y d a » d e b a ta la d ig a n s a lb iy fik ri s h a k l- 
la n is h in in g o ld in i o lis h lo z im . B u is te ’m o lc h i b u y u rtm a s in i m a q b u l 
k e la d ig a n m u q o b il v a r ia n t m a v ju d to m o n b u rib y u b o ris h i m u m k in .
I n n o v a ts io n m a h s u lo tg a y a k u n iy n a rx b e lg ila s h m a s a la s in i h a l 
q ilis h g a k iris h is h d a s h u n i e s d a n c h iq a rm a s lik k e ra k k i, u n in g h a jm in i 
a n iq la s h b o z o rd a g i v a z iy a tn i v a k o rx o n a n in g u m u m iy s tra te g iy a s in i 
h is o b g a o lm a s d a n tu r ib a m a lg a o s h irilis h i m u m k in e m a s .
A m a liy o tn in g k o ‘rs a tis h ic h a , y a k u n iy n a rx h a jm i m a r k e tin g
b o ‘lim i, s o tu v b o i i m i , iq tis o d iy o t b o 'lim i v a m o liy a b o ‘lim i ra h b a r- 
la ri to m o n id a n b e lg ila n is h i lo z im . U la rd a n h a r b ir in in g n a r x d a r a ja s i 
h a q id a o ‘z t a s a w u r i b o ‘la d i v a b a ’z id a m u ro s a g a k e lis h u c h u n k o ‘p
is h la m i b a ja ris h g a t o ‘g ‘r i k e la d i.
I n n o v a ts io n m a h s u lo t n a rx in i b e lg ila s h d a h is o b g a o lin a d ig a n
a s o s iy o m il r a q o b a tc h ila r n a r x la rin i o ‘rg a n is h h is o b la n a d i. R e a l v a
p o te n s ia l ra q o b a tc h ila r d o im o is h la b c h iq a ris h d a n o lin a d ig a n fo y d a
v a n a r x la r s tm k tu r a s in i b a h o la s h g a h a ra k a t q ila d i. R e a l ra q o b a tc h i­
la r x u d d i s h u n d a y y o k i b u n d a n y a x s h iro q m a h s u lo t t a k l i f q ilis h g a , 
p o te n s ia l r a q o b a tc h ila r e s a , a g a r u la m in g fik rig a k o ‘r a f o y d a y u q o ri 
b o ‘la d ig a n b o ‘lsa, b o z o r g a k ir is h g a in tilad i.
N a r x ra q o b a tb a r d o s h lik ta rk ib iy q ism la ri ic h id a e n g s e z ila rlis i 
h is o b la n a d i, s h u n d a y e k a n , u n in g o ‘z g a rish i te z r o q a n iq la n a d i v a
61

---

ja v o b ta riq a s id a g i re a k s iy a g a sa b a b c h i b o ‘la d i. B o s h q a e le m e n tla r 
o ‘z g a rish i u n c h a lik s e z ila rli b o ‘lm aslig i m u m k in , u la rn i a n iq la s h v a
ja v o b ta riq a s id a g i h a r a k a tla m i tash k il q ilish q iy in ro q b o ’lad i.
Y a n g i to v a r y o k i x iz m a tlir g a n a rx b e lg ila s h d a a so siy si shu n- 
d a k i, n a rx (to v a r y o k i x iz m a tla rn in g o ‘zi k a b i) o s o n tu sh u n ilis h i, 
m ijo z n a rx to v a r y o k i x iz m a tn in g « a si» q iy m a tin i aks e ttirish in i 
k o ‘ris h i lo z im , b u e s a m ijo z a in g k o m p a n iy a g a b o ‘lg a n ish o n c h in i 
o s h ira d i v a ta k ro riy x a r id la r g a olib k e la d i. A g a r d a g ap y a n g i to v a r 
y o k i x iz m a t h a q id a b o ra d ig a n b o ‘lsa, k o m p a n iy a n in g fa o l s iy o s a ti 
m ijo z n in g is h o n m a s lik d a ra ja sin i p a s a y tira d i, m ijo z la r ish o n c h in i 
m o tiv a ts iy a la y d i. In n o v a tsio n m a h s u lo tla r n a r x in i s h a k lla n tiris h g a
y o n d a s h u v la r n i, b irin c h id a n , so tu v o b y e k tig a q a ra b , ik k in c h id a n , 
in n o v a ts io n fa o liy a t b o s q ic h ig a q a ra b ta q s im la s h lo zim b o ' lib, b u
m a h s u lo t h a q id a g i a x b o ro t haj m i v a u n i d e ta lla s h tiris h d a ra ja si tu rli- 
c h a e k a n lig i B ilan iz o h la n a d i.
A .