Инглиз ва узбек тилларида теоним компонетли фразеологик бирликларнинг семантик хусусиятлари эшмуратова Дилдора

НАТИЖАЛАР ВА АМАЛИЙ МИСОЛЛАР. Теонимлар тил факти сифатида мавжуд бўлиб, ўзбек тилининг бошқа бирликлари каби теонимик лексемалар лексик маънога эга. Бундан ташқари, теонимларнинг маъноси номинатив функция билан чекланмайди. Булар субъэкт-контсептуал маънога эга бўлган номлар, уларда турли хил лексик маъноларни ташкил этувчи, тўғри ном ҳақидаги одатий фикрларни йўқ қиладиган дифференциал компонентлар ажралиб туради. Шунинг учун ҳам ўзига хос исм ва умумий от ўртасидаги чегара теонимикада жуда суюқ. Теонимлар, анъанага кўра, биз "теонимлар тўплами" сифатида талқин қиламиз. Ушбу ибора луғатларда ҳам, илмий адабиётларда ҳам қабул қилинган.
Теонимия: 1) теонимик номлар мажмуи; 2) худолар, руҳларнинг ўзига хос ва умумий номларининг луғавий маʼноларини уларнинг тизимли ташкил этилиши, фаолияти, эволютсияцси, этимологияси, шунингдек, тегишли ва умумий лексиканинг бошқа категориялари билан боғлиқ ҳолда ўрганувчи лексикология.
Дунё тилшунослигида диний матнлар лексикаси ва фразеологияси, диний лексик бирликларнинг луғавий-маъновий, услубий хусусиятларини тадқиқ этиш, уларни мавзуий жиҳатдан тасниф қилиш борасида салмоқли ишлар амалга оширилган. Ҳар қандай тилдаги диний матнлар минг йилликлар давомида лингвистик тадқиқот объектига айлантирилиши натижасида кўплаб илмий кузатишлар юзага келган. Диний матнлар ер юзида асрлар давомида умргузаронлик қилган инсониятни ҳамиша яхшиликка, эзгуликка, аҳилликка, дўсту биродарликка даъват қилган, инсоний фазилатларни улуғлашга қаратилганлиги билан эътиборга молик. Шу нуқтаи назардан, диний матнларнинг тил хусусиятлари ва луғавий таркибини янада кенгрок ўрганиш, ўзига хос услубий хосланишини лингвистик муаммо сифатида тадқиқ этиш ҳамда бундан дунё илмий жамоатчиликни хабардор этиш заруратини юзага келтиради.
Махмуд Кошғарийнинг «Девону луғотит турк» асарида теологик тушунчаларга берилган мукаммал изоҳлар туркий тилшуносликда мавзу доирасида олиб борилган кузатишларнинг ғоятда қадимий эканлигини тасдиқлайди.
Теонимия - бизнингча, ономастик эмас, балки лексик маконнинг ҳам ўзига хос секторидир. У ўзининг махсус ўрганиш предметига эга бўлиб, у нафақат тематик белгилар (теонимлар махсус тематик гуруҳ сифатида), балки теонимияни бутун луғатдан ажратиб турувчи таркибий ва семантик хусусиятлар билан ҳам белгиланади.
Анъанага кўра, теонимлар худоларнинг ўзига хос номлари сифатида кўриб чиқилади.
Ислом динининг бошқа динлар билан муносабатларидаги таҳлили худолар, қаҳрамонлар, одамларнинг қилмишлари мифология ва диннинг объэктига айланишини исботлайди. Шунингдек, рамзлар, атрибутлар даражасида, бу нафақат мифологик ва диний тушунчалар, тушунчаларнинг ўзига хослиги ҳақида гапиради, балки мифологик ва диний ўзаро боғлиқлик тизимини яратади.
Ўзбек тилининг теонимик луғати турли даврларнинг таъсирига эга. Ўзбек ва инглиз тилининг теонимик луғати лингвистик материални ўрганиш жараёнида нутқ ҳолатларида қайд этилган исм ва апеллятсияц (умумий ном) ўртасида чегара чизиғи аниқланди.
Диний луғатдан фойдаланиш частотасини таҳлил қилиш бир қатор нақшларни аниқлаш имконини берди. "Худо" лексемасининг энг кўп қўлланилиши, нафақат тилда, балки адабиётда луғавий даражада ифодаланган энг машҳур сўздир.
Кейинги йилларда мамлакатимизда диний эътиқод эркинлиги қарор топганлиги, исломий маънавий-маърифий асарларнинг кенг кўламда ўрганилаётгани ва чоп этилаётгани, илмий тадқиқотлар олиб борилаётгани тилимизда арабча сўзларнинг, теонимик терминологиянинг фаоллашувга олиб келганлиги муносабати билан ўзбек тили имлоси ва талаффузида пайдо бўлган муаммолар ҳақида сўз юритилади. Масалан, ўзбек тилида шу пайтга қадар Оллоҳ-اهلل ,Раҳмон-رحمان , Раҳим-رحيم , Расул-رسول тарзида ёзилиб келинаётган номлар талаффузида муайян фонетик ўзгаришлар, яъни о→а, а→о алмашинуви содир бўлмоқда. Оллоҳ - Аллоҳ, Раҳмон - Роҳман, Раҳим - Роҳим, Расул - Росул тарзида ёзилмоқда ва талаффуз этилмоқда.17 Ҳозирги ўзбек адабий тилида диний матнлар ёзилиши ва талаффузи билан боғлиқ бўлган бу каби муаммоларнинг мавжудлиги ижобий ҳодиса эмас. Ушбу мазмундаги матнларнинг чуқур илмий таҳлили, имлоси ва талаффузи борасида бериладиган аниқ амалий тавсияларгина бу муаммоларнинг бартараф этилишига олиб келиши мумкин. Уларнинг бартараф этилишига тилимизнинг яшаш қонуниятларига таянган ҳолда ёндашиш тўғри бўлади, деб ҳисоблаймиз. Аммо бу қоидани ҳамма сўзларга ҳам татбиқ этиш маъқул эмас. Масалан, имло луғатларимизда қайд этилган воиз-واعظ ,имон-.إيمان ,лаин-لعين ,қоим-.قائم, сингари сўзларни войиз, иймон, лайин, қойим тарзида ёзиш хатоликка олиб келмайди, аксинча, мақсадга мувофиқ бўлади.
Ўзбеклар бошқа барча мусулмон халқлар каби олий зот, сажда қилишнинг бош объекти бўлган Яратувчини Аллоҳ деб аташади (Аллоҳга шукр; Аллоҳ билгувчи; Аллоҳ ҳақи ва ҳ.к.). Аллоҳ ҳар ишга қодир, ўз иродасига кўра оламни яратган ва уни бошқариб турувчи илоҳ сифатида идрок қилинади. Ўзбек тилида Аллоҳ сўзи бош ҳарф билан ёзилади ҳамда қатор туркий тиллардаги каби Худо, Аллоҳ Таоло, Парвардигор, Рабби каби вариантларга эга (Худо берган; Худо билади; Худога топширмоқ; Худога шукур; Худо ёрлақади; Худо кўп кўрди; Худо кўрсатмасин; Худо кўтарсин; Худонинг берган куни; Худо олсин; Худо сақласин; Худо урган; Худо урди; Худо урди-кетди; Худо урдими; Худо урсин; Худо хайр берсин; Худо хоҳласа; Худо ҳақи ва ҳ.к.). Илоҳ сўзи ҳам Аллоҳ сўзи билан синоним сифатида қўлланилиши маълум бўлиб, бунинг ўзбек ва бошқа баъзи туркий тиллардаги луғатларда акс этганини кўриш мумкин.
Инглиз тилида эса Bad лексемаси марказий ўринни эгаллайди (Bad is a witness; Glory to Bad; Bad forbid; Bad help; Inscrutable are the ways of the Lord). Шунингдек, King of Glory, Prince of Peace, Heavenly Father, Heaven, Almighty, Almighty, Life-Giver, Almighty, Protector, Builder, Lord, Lord God, Eternal, Providence, Creator, Creator, Power, Omnipresent, King of Heaven ва ҳ.к. синонимлари мавжуд.
Таъкидлаш жоизки, ўзбек тилида араб тилидан кириб келган шайтон, иблис, жин, Мункарнакир, Азроил, Дажжол (шайтон васвасаси; шайтоний ҳирс; шайтони лаин; жин урмоқ; жин чалмоқ; жини қўзимоқ; жини суймас; Мункарнакир гурзисидек ва ҳ.к.) каби персонажлар диний манбаларда ўзига хос тасвирланган ва кўпчилик улар ҳақида етарлича маълумотга эга ҳамда кишилар томонидан Аллоҳга қарама-қарши кучлар сифатида талқин қилинади.
Буларнинг ичида шайтон ва жин сўзлари фаол қўлланилади. Масалан, сўзлашув ва фольклорда кўпинча «жин кампир», «ажина» каби лексемаларни кўп учратиш мумкин.
Инглиз тили учун хос бўлган дўзахнинг кучлари Lord Garri каби бўлиб, Lord Garri фразеологик бирлигининг бир қисмидир. deuce лексикаси шайтон фразеологик биримаси сифатида у билан англашинади. Fiend [21] шунингдек, шайтоннинг эскирган номларига тегишли.
Нариги дунё билан боғлиқ жой ва воқеалар номлари. Ушбу семантик гуруҳ ўзбек тили теонимик лексикасининг анча қисмини ўз ичига олади: охират, жаннат, дўзах, маҳшар, заққум, қилкўприк, қиёмат, кавсар булоғи, охир замон, шунингдек, Худо, пайғамбарлар ва авлиёлар амалга ошира оладиган ғайритабиий ишлар каромат, мўъжиза қиёмат-қойим қилмоқ, қиёматгача қараз; қиёматлик дўст; жаннати инсон; жаннатмакон ер; жаннат эшиклари; жаннатбахш роҳат; охирати куймоқ; охирати обод бўлсин; дўзах олови; дўзахи инсон; дўзах азоби; маҳшар куни; заҳар-заққум ютмоқ; Худонинг каромати билан; каромат кўрсатмоқ; мўъжиза кўрсатмоқ ва ҳ.к.)
Ўзбек лисоний олами манзараси учун икки дунё тушунчаси хос – бу дунё ва у дунё. Ўзбеклар ушбу дунёларни фоний (ўткинчи) ва боқий (абадий) дунёлар ҳам дейишади. Мазкур икки дунё бевосита инсоннинг тириклигидаги ҳаётий дунёси билан боғлиқ ва бу дунёдаги турмуш қонунларини акс эттиради.
Инглиз тилида paradise – икки фразеологик бирлик таркибига киради: (be living) in a fool’s paradise – иллюзияларда, саодатли жаҳолатда яшаш [18, p. 187].
Инглиз тилида сўзловчиларининг лингвистик онги ҳам охирги ҳукм ҳақидаги диний ғоялар Jugement (dernier) компоненти билан акс эттирган. au jour du jugement, chacun sera mercier et portera son panier (ҳар ким ўз хатолари учун жавоб бериши керак).
Диний лексика тавсифида илоҳиётга оид сўзлар ва религиолектизмларни фарқлаш лозим. Религиолект тил системасининг нисбатан барқарор, ижтимоий маркерланган сатҳи бўлиб, эътиқодчиларнинг чекланган гуруҳига – маълум диний жамият аъзолари учун хизмат қилади. Религиолект лексик ва фразеологик сатҳларда оламнинг теоцентрик манзарасини акс эттиради.
Региолектизмларнинг ҳозирги замон адабий тилида эквивалентлари мавжуд, аммо сўзловчи аниқ коммуникатив вазиятда лексик ёки грамматик теоним танловини амалга оширади ва у ре лигиолектизмга айланади. Масалан, ўзбек тилида синонимик қатордаги сўзлардан кўп ҳолатларда биттаси ўзлашган, бошқаси туркий сўз ҳисобланади. Эътиқодчилар орасида ўзлашган ва ўз қатламга оид сўзлар параллел қўлланади, уларнинг бири илоҳиётга оид бўлса, иккинчиси умумхалқ ишлатадиган сўз бўлиши мумкин (рукуъ – ибодат пайтида сажда қилиш, савоб – олижаноб иш).