Ingliz tilidagi media matnlar vositasida talabalarning kognitivlik darajasini baholashda testlardan foydalanish

Tadqiqot obyekti Ingliz tilidagi media matnlar vositasida talabalarning kognitivlik darajasini baholash mezonlarini o’rganish jarayoni.
Tadqiqot predmeti Ingliz tilidagi media matnlar vositasida talabalarning kognitivlik darajasini baholash mezonlarini tadqiq qilishning mazmuni, shakl, metodlari va vositalari.
Tadqiqotning nazariy asoslari. O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari, Sh.M.Mirziyoyev asarlari, Texnik adabiyotlar
Tadqiqotning amaliy ahamiyati. Ushbu magistrlik dissertatsiyadan ingliz tilini chuqurlashtirilib o’qituvchi ta’lim muassasalari pedagoglari foydalanishi mumkin.
Kutilayotgan natijalar va muammo yechimlari.

1. 
   Ingliz tilidagi media matnlar vositasida talabalarning kognitivlik darajasini baholash mezonlari yoritib berish;
   
2. 
   Ingliz tilidagi media matnlar vositasida talabalarning kognitivlik darajasini baholash mezonlarining pedagogik xususiyatlarini ochib berish;
   
3. 
   Ingliz tilidagi media matnlar vositasida talabalarning kognitivlik darajasini baholash mezonlari asosida o’qitish modelini ishlab chiqish;
   
4. 
   Ingliz tilidagi media matnlar vositasida talabalarning kognitivlik darajasini baholash mezonlari asosida o’qitish texnologiyasini takomillashtirish.
   

I-BOB. INGLIZ TILIDAGI MEDIA MATNLAR VOSITASIDA TALABALARNING KOGNITIVLIK DARAJASINI BAHOLASH MEZONLARINI TADQIQ QILISHNI NAZARIY ASOSLARI.
1.1-§. Ingliz tilidagi media matnlar asosida talabalarni kognetiv qobiliyatini baholash muammosining pedagogik-psixologik adabiyotlarda o‘rganilishi
Bugungi kunda axborot olamida Internet, internet-televideniye, internet-radio, elektron pochta, onlayn-video kabi ko‘plab yangi axborot tarqatish texnologiyalari tez sur’atlar bilan rivojlanib, ularning auditoriyasi va ta’sir doirasi tobora kengayib borayotganligiga, media-matnlar hilma-xillihgi yuzaga kelayotganini guvoh bo‘lmoqdamiz. Bunday axborot vositalariga asosan yoshlar juda katta qiziqish bilan qarashi va ulardan keng foydalanishini hisobga olsak, haqiqatdan ham, bu masalaning naqadar ulkan ahamiyatga ega ekanini anglash qiyin emas.
Shu o’rinda SH.Mirziyoyevning “Hamma ishlarimiz, islohotlarimiz O‘zbekistonning ertangi kuni uchun. Kelajagimiz zamini esa – siz, yoshlar. Ko‘zlaringdan ko‘rib turibman: sizlar bilimli, Vatanimizga munosib farzand bo‘lib yetishmoqchisizlar. Buning uchun hamma sharoitlarni yaratib beramiz, – degan fikrlari yuqoridagi fikrlarimizning yaqqol dalilidir.
“Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yaxshi bilgan bola ko‘chada bekor yurmaydi, o‘zining ishi bo‘ladi. Yoshlarimizni shunday bilimli mutaxassislar etib tarbiyalasak, oilasiga, davlatga nafi tegadi, – dedi davlatimiz rahbari.
Mazkur jarayonda Mediata’lim talaba ni mustaqil fikr yuritishga, ijodkorlik faoliyatlarini rivojlantirishga, axborot olish, uni qayta ishlash, umumlashtirish, xulosa chiqarishga o‘rgatib, yoshlarning dunyoqarashi, intellektual salohiyatining rivojlanishiga va kamol topishiga zamin yaratadi.
Bugungi globallashuv jarayonida yoshlarda axborotlarni tahlil qila olish, axborotdagi asosiy xabarni ajratish, aloqaning yo‘nalishini, uning yashirin ma’nosini to‘g‘ri tushunish, qisqa qilib aytganda, har qanday axborotni tahlil qilish ko‘nikmalarini shakllantirishga ta’limning barcha bosqichlarida alohida e’tibor qaratish lozim. Rivojlangan xorijiy mamlakatlar pedagogikasida mediata’lim, mediya-matnlar bilan ishlash tushunchasi asosiy o‘rinlardan birini egallasada, mediata’limga aniq tavsif berilmagan. Hozirgi kunda, mediata’lim resurslaridan butun dunyoda keng foydalanilmoqda. YUNESKO tashkilotining 1982-yil Germaniyaning Gryunvald shahrida, 1997-yil Parijda, 2002-yil Ispaniyaning Sevilya shahrida o‘tkazilgan konferensiyalari rezolyutsiya va tavsiyalarida mediata’lim masalalariga alohida to‘xtalib o‘tilgan.
Bugungi kunda mediasavodxonlik Buyuk Britaniya va Avstraliyada gumanitar fanlar majmuasida alohida fan sifatida o‘tilsa, Finlyandiyada 1970-yildan o‘rta ta’lim muassasasilarning, 1977-yildan esa oliy ta’lim muassasalarining o‘quv dasturlariga kiritilgan. 1990-yillarda esa mamlakatda mediasavodxonlik mediata’lim tushunchasi bilan almashtirildi. Shvetsiyada u 1980-yildan boshlab ta’lim muassasalarida alohida fan sifatida o‘qitila boshlangan. 1990-yillarda Rossiyada mediata’lim bo‘yicha tadqiqot ishlari olib borilgan. 2002-yilda pedagogika oliy ta’lim muassasalari uchun mediata’lim ixtisosligi bo‘yicha yo‘nalish ochildi. Shuningdek, 2005-yil YUNESKO homiyligida «Mediata’lim» darsligi yaratildi va Rossiyada kinota’lim va mediapedagogika sayti ishga tushirildi. Mediasavodxonlik alohida bir fan sifatida kiritilmagan bo‘lsada, Respublikamiz umumta’lim ta’lim muassasasi-larida ham mediata’lim elementlari «Adabiyot», «Tarix», «Vatan tuyg‘usi», «Milliy istiqlol g‘oyasi va ma’naviyat asoslari», «Informatika» va «Musiqa» fanlari tarkibiga singdirilgan holda o‘qitilmoqda.
Umuman, ta’lim tizimi oldidagi ustuvor vazifalardan biri — yosh avlodga zamonaviy bilim berish bilan birga, ularni mustaqil fikrlovchi, umuminsoniy va milliy qadriyatlarni e’zozlovchi, yuksak insoniy fazilatlarga ega vatanparvar inson sifatida tarbiyalash hamda yoshlar ongida turli mafkuraviy tahdidlar va axborot xurujlariga qarshi ma’naviy immunitetni shakllantirishdan iboratdir. Bugungi globallashuv jarayonida yoshlarning zamonaviy axborot-kommunikatsiya tarmoqlaridan, xususan, Internetdan foydalanish, axborotlarni tahlil etish borasidagi bilim va ko‘nikmalarini yuksaltirish muhim masala hisoblanadi. Ma’lumotlarda keltirilishicha, har bir foydalanuvchi kuniga Internetdan foydalanish uchun ko‘plab vaqt ajratar ekan. Biroq bugungi kun talabiga ko‘ra esa, zarur axborot va ma’lumotlarni keraksiz va yaroqsiz, soxtalaridan ajrata olish, ya’ni mediasavodxonlikka ega bo‘lish zarurati yuzaga keldi. Avvalo, mediasavodxonlikning o‘zi nima, nega unga bugun dunyo bo‘ylab talab ortib bormoqda kabi savollariga javob topish lozim. Chunki so‘nggi yillarda axborot oqimining bir necha barobar tezlashishi, ijobiy ma’lumotlar bilan bir qatorda, salbiy xarakterdagi axborotning ko‘payishi mediasavodxonlikka ega bo‘lish zaruratini qo‘ydi. An’anaviy tarzda mediasavodxonlik shaxsning asarlarni tahlil eta olish va sifatli matnlarni yaratishdan iborat bo‘lgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev prezidentlik faoliyatining ilk kunlaridayoq yurtimizda kadrlar muammosi borligini aytgan edi. Ko‘p o‘tmay, bu masalani tag zaminidan o‘rganish va hal etish, yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash maqsadida mislsiz islohotlar boshlandi.
Bilimli yoshlarni aniqlab, chuqurlashtirilgan tarzda o‘qitish, talab yuqori bo‘lgan sohalarga yo‘naltirish maqsadida ixtisoslashtirilgan yo’nalishlar tashkil etilmoqda.
«Media» — lotincha «media» so‘zidan olingan bo‘lib, «vosita», «vositachi» yanada aniqrog‘i, «ommaviy axborot vositalari» degan ma’noni anglatadi. Media uzluksiz ta’lim jarayonini vizual materiallar bilan boyitishga, darsning sifatli o‘tilishi va talaba -talabalar tomonidan o‘zlashtirish samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, modem, foto, video, kompyuter texnologiyalari, Internet bilan do‘stlashish, bilimlarni kengaytirish imkonini yaratadi. «Lekin media yaxshilik bilan bir qatorda, yovuzlikka ham xizmat qilishga qodir. Bugun «o‘rgimchak odam»ga havas qilib, o‘zini pastga otgan yoshlar, reklamalarda berilayotgan barcha axborotlarga ishonuvchi shaxslar, yot g‘oyalarga ergashib ketayotgan kimsalar ham bor», — deydi jurnalist o‘z fikrining davomida.
Media taʼlim oʻrta va oliy taʼlimni rivojlantirishning innovatsion yoʻnalishlaridan biridir. Xorijiy va rossiyalik olimlarning ishlarida zamonaviy dunyoda media matnning ustuvorligi va dolzarbligining quyidagi sabablari asoslab berilgan:

• 
  Mediya ta’limdan foydalanishning yuqori darajasi va zamonaviy jamiyatlarning turli xil ommaviy axborot vositalari bilan to'yinganligi;
  
• 
  Mediya ta’limning g‘oyaviy ahamiyati va ularning auditoriya ongiga ta’siri;
  
• 
  Mediya ta’lim hajmining jadal o'sishi, uni boshqarish va tarqatish mexanizmlarini takomillashtirish;
  
• 
  Mediya ta’limning asosiy demokratik jarayonlarga kirib borishi intensivligi;
  
• 
  barcha sohalarda vizual aloqa va axborotning ahamiyatini oshirish;
  
• 
  ta’lim muassasasi talabalariga talabalarga media resurslari (media matnlari) bilan ishlashni o'rgatish zarurati;
  
• 
  Axborotni xususiylashtirishning milliy va xalqaro jarayonlari o'sib bormoqda [5, p. 5–6].
  

Tadqiqotchilar media matnning mohiyatini turli metodologik yondashuvlar nuqtai nazaridan aniqlaydilar. Protektsionistik yondashuv kontekstida media matn himoya va estetik funktsiyalarni bajaradi, bunda talabani ommaviy axborot vositalarining salbiy ta'siridan himoya qilish, an'anaviy ma'lumot va qadriyatlar (rasmlar, kitoblar va boshqalar) bilan media resurslariga qarshi turish. .)masalalari muhim hisoblanadi.
Mediya ta’limga pragmatik yondashuv talabalarning media matnlar/media resurslarini yaratish va sharhlash ko'nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan maxsus tashkil etilgan trening sifatida talqin qilish imkonini beradi. Shu nuqtai nazardan, media-matn, masalan, Oksford Entsiklopediyasida alohida ta'riflangan [7, p. 94].
"Rossiya pedagogik entsiklopediyasi" media matnning asosiy vazifalari deb hisoblaydi: "Yangi avlodni zamonaviy axborot sharoitida hayotga tayyorlash, turli xil ma'lumotlarni idrok etish, insonni uni tushunishga o'rgatish, oqibatlaridan xabardor bo'lish, talaba va uning psixikaga ta'sirini o'rganish, texnik vositalardan foydalangan holda og'zaki bo'lmagan muloqot shakllariga asoslangan muloqot usullarini o'zlashtirish.» [5, p. 127].
Mediya matn- yoshlarni ommaviy axborot vositalari ta'siridan ajratib qo'yish va shu bilan ularni "eng yaxshi tajribalar"ga olib borishga intilmaydi, balki talabalarga o'zlarining "himoyasi" haqida ongli qarorlar qabul qilish imkoniyatini beradi. Media ta'lim himoya shakli sifatida emas, balki tayyorgarlik shakli sifatida qaraladi” [Bukingem, 2003, p.13].
Mediya matnning natijasi - auditoriyaning media kompetentsiyasi mediasavodxonligi darajasining oshishiga sabab bo’ladi. Media kompetentsiyasi ko'p qirrali bo'lib, rivojlangan bilim tuzilmasi asosida keng istiqbolni talab qiladi. Bu muzlatilgan kategoriya emas; nazariy jihatdan, ommaviy axborot vositalarining kognitiv, hissiy, estetik va axloqiy ma'lumotlarini idrok etish, sharhlash va tahlil qilish orqali inson hayoti davomida ommaviy axborot vositalarining malakasi darajasini oshirish mumkin. “Media savodxonligi yuqori bo'lgan auditoriya media olamini tushunish, boshqarish va qadrlash darajasi yuqori bo'ladi” [Potter, 2001, p.12]. Ommaviy axborot vositalarining malakasi insonga tarixiy jihatdan cheklangan ma'nolar va uning idroklari kontekstida javob berishga yordam beradi. Media matnlarini o'qish va qayta ko'rib chiqish savodxonligi "Men buni ko'rganimda kim bo'laman?" Degan savolga aniqlik kiritishga yordam beradi. [Sholle va Denski, 1995, p.26].
Media kompetentsiyasi odamlarga “kundalik hayotning bir qismi bo'lgan media matnlar dunyoni turli xil ijtimoiy o'zgarishlar, iqtisodiy va siyosiy pozitsiyalarda tushunishga qanday yordam berishi haqida tushuncha beradi. Tanqidiy mediasavodxonlik faol talabalar va mualliflar jamiyatlarini qurishni o'z ichiga oladi, ular murakkab ijtimoiy va madaniy kontekstlarda o'zaro aloqada bo'lgan media agentliklarining qarorlariga/qarshiligiga ta'sir qilishi mumkin. ... jins, irq, sinf, yosh va o'ziga xoslikning boshqa jihatlari bu kundalik o'zaro munosabatlarning tarixiy qismidir" [Alverman, Moon va Hagud, 1999, pp.1-2].
Shu bilan birga, mediya matnning malakasiga erishishning turli usullari o'rtasida muvozanatni topa olish kerak. Faqat amaliy mashg'ulotlarga yoki mavhum nazariyaga bo'lgan ishtiyoq muvaffaqiyatsizlikka olib kelishi mumkin. Shuning uchun media matnning maqsadi faqat talabalarni (yoki kattalarni) mediya matnlarini "o'qish" va ulardan ma'no chiqarishga o'rgatish yoki ularga o'zlarining media matnlarini yaratish, "o'qish" jarayonlarini tizimli ravishda aks ettirishga imkon bermaslik kerak. [Bukingem, 1990, p.219].
Bu yerda media matnning “shaxsiy jihati” ham juda muhim, chunki “ijtimoiy muammolar bilan bir qatorda shaxsiy muammolarni ham kiritish shaxsiy va jamoat manfaatlarini birlashtirishning demokratik imkoniyatidan kelib chiqadi. Shaxsiy mediasavodxonlik “rejasi” ning bevosita maqsadi savodxonlik tushunchasini turli media matnlarni idrok etish, tahlil qilish, baholash va aloqa qilish qobiliyatini o'z ichiga olgan holda kengaytirishdir. Bu shaxsiy va ijtimoiy manfaatlarni birlashtirish uchun demokratik imkoniyat sifatida qaraladi” [Semali, 2000, p.53].
Biroq, A. Silverblatt to'g'ri ta'kidlaganidek [Silverblatt, 2001, 5-6-betlar], media matn yo'lida juda ko'p to'siqlar mavjud: "elitarizm" (odamlar ommaviy axborot vositalarining boshqalarga ta'sirini osongina sezadilar. Lekin xuddi shu odamlar buni qilishadi. ommaviy axborot vositalarining o'z hayotiga ta'sirini tan olishni xohlamaydilar) media tilining murakkabligi; jamiyatda xulq-atvor namunalarini yuklaydigan ommaviy axborot vositalari ta'sirining hissiy tabiati va jamoatchilikning ommaviy axborot vositalariga ishonchi (tomoshabinlarning muhim qismi uchun bu media matnlarini tanqidiy tahlil qilish uchun to'siq bo'ladi). L.M.Simeli bunga talabalarning ommaviy axborot vositalari ta'lim ko'nikmalarini kengroq ijtimoiy kontekstda ishlatishga tayyor emasligini qo'shadi [Semali, 2000, p.49].
Rossiyadagi vaziyatga to‘xtaladigan bo‘lsak, afsuski, “Axborot portlashi, axborot texnologiyalari, axborotning iqtisodiy kategoriya sifatida o‘sib borayotgan roli davrida yosh avlodni hayotga tayyorlash muammosi kontekstda yangilanmagan, degan fikrga qo‘shila olmaymiz. Ta'limining o'zgarishi, ta’lim muassasasining birituvchilar global axborot makoniga integratsiyaga tayyor emas» [Zaznobina, 1996, 73-bet]. Bu ko'p jihatdan rus o'qituvchilarining media malakasining pastligining natijasidir.