Ingliz tili xorijiy til va adabiyoti kafedrasi

II.Bob.Ingliz tilida frazeologik birikmalarning etimologik xususiyatlari hususida
2.1 Ingliz tilidagi frazeologik birliklarning etimologik, semantic , tuzilish va ekspressiv –stilistik jihatdan turkumlarga ajratilishi.
Har bir xalqning o'ziga xos frazeologik birliklari mavjud bo'lib, ular o'ziga xos xususiyatga ega. Frazeologik birliklar har qanday xalqning tarixi, madaniyati, turmush tarzini ifodalovchi til xazinasidir. Ular majoziy va keng til birliklari bo'lib, inson tomonidan yaratilgan tasvirlarni eng aniq aks ettiradi.
Frazeologik birliklar tilga o‘ziga xoslik bag‘ishlaydi, ular ona tilida so‘zlashuvchilarning ongida mustahkamlangan maxsus belgilar va assotsiativ bog‘lanishlarni o‘z ichiga oladi, chunki ular nutq jarayonida yaratilmaydi va unda tayyor shaklda qo‘llaniladi. Frazeologik birliklar bir madaniyat bilan birlashgan u yoki bu jamoaning turmush tarzi, geografik joylashuvi, tarixi, an’analarini vizual tarzda ifodalaydi.
Frazeologik birikmalar, asosan, so‘z birikmalaridan tashkil topadi, boshqacha aytganda, frazeologizmlar tilning alohida bir birligi bo‘lib, tarkibida erkin bo‘g‘in yoki jumlaga tuzilish jihatdan teng, to‘liq yoki qisman semantik qayta tuzilgan ko‘chma, turg‘un iboralar kiradi. Ko‘pchilik frazeologizmlar ham ingliz, ham boshqa tillarda xalq tomonidan yaratilgan, mualliflari noma’lum, manbalari aniq emas. Shu ma’noda frazeolog A.V.Kunin ingliz frazeologizmlarining aksariyati muallifi noma’lum va ular xalq tomonidan yaratilgan degan fikrlarni asoslab berdi. Biroq, ayrim frazeologik birliklarning kelib chiqishini kuzatish mumkin. Shu ma’noda frazeologiya tilning umumiy tizimiga kiruvchi mikrotizim bo‘lib, bu tizim o‘tmish merosi va qadriyatlarini, avloddan-avlodga o'tib kelgan. Tizimni tashkil etuvchi frazeologik birliklarning aksariyati muayyan tilni boyitish manbai hisoblanadi. Frazeologik tizim frazeologik birliklardan, ularning asosiy komponentlari orasidagi munosabatdan iborat. Frazeologizmlar – bir necha so‘zdan tashkil topgan, ma’no va shakl jihatdan barqaror bo‘lgan so‘zlarning bog‘lanishi. Frazeologizmlar ko‘chma ma’noda, ko‘chma iboralarda qo‘llanib, tarixiy qo‘llanish me’yorlari va usullariga ega bo‘lib, ularning ma’nosi muayyan nutq jarayonida oydinlashadi. Frazeologizmlar so‘z birikmasi yoki gap shaklida bo‘lsa, gap birligi bo‘lgan gaplardan farq qiladi. Ular leksik birlik sifatida ko‘p jihatdan so‘zlarga yaqin bo‘lib, so‘zlarning ko‘pgina belgilari frazeologizmlarga ham xosdir. Frazeologizmlar obyektini belgilashda turli farazlar mavjud. Frazeologizmning obyekti faqat turg‘un birikmalardan iborat. Frazeologiya deganda frazeologik birliklarning ma’naviy va strukturaviy xususiyatlarini, til tizimidagi ko‘rinishini, bir nuqtada qo‘llanish xususiyatlarini o‘rganuvchi fan tushuniladi. "Frazeologiya" atamasi yunoncha "frama" (frazeos) so'zidan olingan bo'lsa-da, u turli xil ma'nolarni anglatadi. Shu boisdan ham frazeologiya atamasi tilshunoslikda ikki ma’noda qo‘llaniladi: tildagi mavjud frazeologik birliklarning umumiy ma’nosida va bunday birliklarni o‘rganuvchi soha ma’nosida. Demak, frazeologiya iboralar haqidagi fandir. Tilshunoslikning boshqa tarmoqlari kabi frazeologiyaning ham shakllanish va rivojlanish bosqichlari mavjud. Frazeologizmlar kelib chiqishi jihatidan juda qadimiy bo‘lsa ham. frazeologiya fani qariyb ikki yuz yilni qamrab oladi. Frazeologiya fanining asoschisi shveytsariyalik olim Sharl Ballidir. U oʻzining “Frantsuz stilistikasi” (1909) asarida soʻz birikmalarini oʻrganishga bagʻishlangan maxsus boblarni kiritgan. Ferdinand de Sossyur esa sintagma va uning xususiyatlari haqida o'z fikrlarini bildirgan. Uning aytishicha, tilda lisoniy tabiati ma’no va sintaktik xususiyatlariga ko‘ra tayyor bo‘lgan birliklar bor, bunday birikmalar an’anaviy tarzda tayyor holda qo‘llaniladi. Frazeologiya tilshunoslikning keyingi rivojlanishida jadal rivojlanayotgan sohalardan biridir. Frazeologiya rus va ingliz tilshunosligida uzoq vaqt davomida o‘rganilgan bo‘lsa, o‘zbek tilshunosligida 1940—1950-yillardan boshlab tizimli ravishda o‘rganilmoqda. Bu davrda Sh.Rahmatullayev (1969), G.A.Bayramov (1970), G.H. Oxunzyakov (1974), V.G.Uraksin (1975), L.K.Bayramova (1983), M.F.Chernov (1986)lar frazeologiyani o‘rganishga bag‘ishlangan doktorlik dissertatsiyalaridir. Ingliz tilidagi frazeologik birikmalarning kelib chiqish manbalari juda xilma-xildir. Ingliz tilidagi frazeologik birikmalarning kelib chiqishini uchta asosiy guruhga bo‘lib o‘rganish maqsadga muvofiqdir.
1. Ingliz tilidagi eski frazeologik birikmalar
2. Boshqa tillardan o‘rganilgan frazeologik birikmalar
3. Ingliz tilining amerikacha variantidan olingan frazeologik birikmalar
Ingliz tilidagi ko'pgina frazeologik birikmalarning mualliflari hali fanga noma'lum. Bu muammo, ayniqsa, barqaror birikmaning bir turi hisoblangan maqolalarda yaqqol namoyon bo'ladi. Barcha tillardagi, xususan, ingliz tilidagi frazeologik birikmalar ham xalq donishmandligi, lingvistik didini aks ettiruvchi xalq amaliy san’atidir. Ko'pgina frazeologik birliklar ingliz xalqining an'analari, urf-odatlari va e'tiqodlarini, ingliz tarixining biz bilgan va bilmagan tarixiy haqiqatlarini va faktlarini aks ettiradi. Ko'pgina frazeologik birliklarning ildizlari professional muloqotga borib taqaladi. Frazeologik birikmalarning asosiy manbai - o'zaro bog'langan so'zlarning ma'nolarini o'zgartirish. Ko'pgina ingliz frazeologizmlari badiiy asarlardan va turli adabiy manbalardan olingan. Ingliz tilidagi frazeologik birikmalar soniga ko'ra, adabiy manbalardan keyin birinchi o'rinni Injil, ikkinchi o'rinni Shekspir asarlaridagi frazeologiyalar egallaydi. Yozuvchilar ijodi, bolalar she’riyati, ertaklar, karikaturalar ham frazeologizmlar manbai hisoblanadi. V.V.Vinogradov frazeologiyani uch sinfga ajratadi: frazeologik birikmalar, frazeologik birliklar, frazeologik birikmalar yoki birikmalar. Frazeologik birikma komponentlar butun birlik ma'nosi bilan bog'liq bo'lmagan frazeologizmlardir. Frazeologik birliklar o‘ziga xos valentlikka ega bo‘lgan so‘zlardan tuzilgan. Bunday frazeologik birliklarning bir komponenti to‘g‘ridan-to‘g‘ri ma’noda, qolgani metafora ma’nosida qo‘llanadi. Frazeologik birliklar ma'lum darajada ma'no jihatdan bo'linmaydi. . Masalan: heavy father - pyessadagi asosiy rol; to kick the bucket - o'lmoq. Byurokratik usul kabi frazeologizmlar yaxlit ma’noni ifodalovchi idiomalardir. Frazeologik birikma iboraning butunlay boshqacha ma'nosidir. Lekin frazeologik birikmalardan farqli ravishda ularning ma’nolari tarkibiy qismlarining ma’nolaridan anglashilmaydi. Injildagi so'zlar va iboralar Stoffenning ingliz, yozma va og'zaki tadqiqotlarida keng qo'llaniladi. “Zamonaviy iboralar va ishoralar” bobida olim bibliyadagi iboralar va ularning etimologiyasini oʻrganib, ilmiy tahlil qildi. Gʻarb tilshunosligida bibliyaviylikni oʻrganish ham L.P.Smit nomi bilan bogʻliq. U o'zining "Ingliz tilining frazeologiyasi" kitobida Injil iboralarini o'rgangan. Muallif shunday deb yozadi: "Ingliz tilidagi Injil iboralari va iboralari soni shunchalik ko'pki, ularni to'plash va ro'yxatga olish oson ish emas". LP Smitning ta'kidlashicha, ingliz tilida nafaqat Injil so'zlari, balki qadimgi ibroniy va yunoncha idiomalarning so'zma-so'z tarjimasini ifodalovchi bibliyadagi idiomatik iboralar ham mavjud. Tahlil natijasida Muqaddas Kitob bilan bog'liq oziq-ovqat komponentlari bilan frazeologik birikmalarga misollar quyida keltirilgan:
Adm’s apple – tomoqda joylashgan erkaklar a’zosi (voyaga yetganlik belgisi hisoblanadi)
The apple of Sodom - 1. O‘lik dengiz yaqinida o‘sgan, chiroyli ko‘rinishga ega, lekin uzilganda kul bo‘lib parchalanib ketadigan o‘simlik mevasi. Demak har qanday achchiq umidsizlik yoki umidsizlik shunday ataladi
Milk and honey- mo’llik va seroblik
Manna from heaven –tashvishlanib kutmoq
A forbidden fruit – zaharli meva
A baloney - Safsata, bemanilik (baloney-so'zi odatda go'sht qoldiqlaridan tayyorlanadigan bolonya deb nomlangan sendvich go'shtidan olingan. Taxminan 1920-yillarda baloni "bema'nilik" degan ma'noni anglatadi va u malakasiz bokschini tasvirlash uchun ham ishlatilgan. Undan yolg'on yolg'on emas, balki hech qanday ma'noga ega bo'lmagan so'zlarni tasvirlash uchun foydalaniladi.)
Injil frazeologizmlari ingliz tilidagi oziq-ovqat komponenti frazeologizmlariga olma, non, sut, yog‘ va zaytun kabi taom nomlari kiradi. Shuningdek Ingliz tilida joy nomlari bilan bog‘langan frazeologik birliklar ham mavjud. Ularning tahlil va izlanishlarini M.Rajabovaning ilmiy ishlarida ko‘rish mumkin. Joy nomlarini o‘rganishga nafaqat tilshunoslik, balki tarix va geografiya fanining ob’ekti sifatida ham qaraladi. Joy nomlari bilan kelgan frazeologizmlar kontekstida lingvokulturalizmi tadqiq etish, ularning milliy-madaniy tomonlarini yoritish hozirgi zamon tilshunosligining dolzarb masalalaridan biridir. Joy nomlariga misol tariqasida quyidagi birliklar kiradi: have kissed the Blarney stone – xushomadgo‘y. Irlandiyada Bler qal’asi oldida katta tosh bor, ingliz xalq og‘zaki ijodiga ko‘ra, bu toshni o‘pgan odamda xushomadgo‘ylik, dangasalik nuqsoni bo‘ladi; go for a Burton - o'lmoq, ko'z yummoq, izsiz g'oyib bo'lmoq. Barton - Staffordshirdagi pivo ishlab chiqaruvchi kichik shaharcha. Bu iborani birinchi marta britaniyalik uchuvchilar Ikkinchi jahon urushida halok bo‘lgan quroldoshlarini xotirlash uchun ishlatgan. LP Smitning ta'kidlashicha, ingliz tilida nafaqat ko'p sonli Injil so'zlari, balki qadimgi ibroniy va yunoncha idiomalarning so'zma-so'z tarjimasini ifodalovchi bibliyadagi idiomatik iboralar ham mavjud. Masalan, Adm’s apple – oziq-ovqat komponentli frazeologik birlik – Bo’yindagi adms olmasi nazarda nazarda tutilib voyaga yetgan erkak deb tarjima qilinadi. Misol uchun : George entered the office of the property brober, a little bold, old man with a thin neck and prominent Adam’s apple.
- Suvga juda muhtoj bo'lgan ko'plab joylarda, masalan, Kaliforniya va Texasda erge zaxiralari borligi juda qiziq. Shunga qaramay, dengiz suvidagi tuz uni taqiqlangan mevaga aylantiradi. Bibliya Muqaddas Kitobdagi oziq-ovqat bilan bog'liq ko'plab frazeologizmlarning asosiy manbaidir. Frazeologik birikmalar - komponentlarning ma'nolari butun birlik ma'nosi bilan bog'liq bo'lmagan frazeologizmlardir. Masalan, heavy father –pyessadagi bosh rol, chelak to kick bucket – o‘lmoq, usullarning ma’nosi undagi so‘zlarning ma’nosiga bog‘liq bo‘lmagan yagona ma’no beruvchi frazeologizmlardir. Frazeologik birikma - ma'nosi butunlay o'zgargan so'zlarning birikmasidir. Ammo frazeologik birikmalardan farqli o'laroq, ularning ma'nolari tarkibiy qismlarining ma'nolaridan tushunilmaydi, metafora asosidagi semantik o‘tishlar esa o‘zining aniqligini yo‘qotadi. To leave somebody in lunch (muammo bo‘lganida do‘stini qo‘yib yuborish), to show the white feather (qo‘rqoqligiga xiyonatkorligiga ishora qilmoq, qo’rqoq bo’lmoq. Xo'rozning dumidagi oq pat uning haqiqiy ov zotiga mansub emasligidan dalolatdir.. Angliya va Avstraliyada oq pat olish qo'rqoqlikda ayblanayotganini anglatadi. Odatda harbiy xizmatdan qochadigan odamlarga yuboriladi) I have lost everything, sir,’ Pen groaned out; ‘My honour's gone; I'm ruined irretrievably; I can't go back to Oxbridge.’ ‘Lost your honour?’ screamed out the Major. ‘Heaven alive! you don't mean to say you have shown the white feather?’ (W. Thackeray, ‘Pendennis’, vol. I, ch. XX) — - Я погибший человек, сэр, - простонал Пен, - я обесчещен, я не могу вернуться в Оксбридж. - Обесчещен! - заревел майор. - Праведное небо! Неужели ты струсил на дуэли?
To dance attendenceon (birovni o‘ziga jalb qilmoq, e’tiborni oshirmoq) kabi iboralar bo‘lishi mumkin. misollar.
Ma’nosi butun frazeologik birliklarning frazeologik ma’nosidan anglashiladigan frazeologik birikmalar frazeologik birikmalardir. Ma’noning metafora asosida uzatilishi aniq va bir ma’noli. Frazeologik birikmalarning leksik komponentlari eng barqaror hisoblanadi. ““to look a gift horse in the mouth”” (sovg‘ani o‘ta tanqidiy ko‘zdan kechirmoq, kuch sarflamay erishgan narsadan ayb topmoq), “to ride a high horse” (o‘zini yuqori, takabbur, zo‘r tutmoq) kabi frazeologizmlar. , “a big bug” (ahamiyatli shaxs), “a fish out of water” (odatiy o’zi o’rgangan muhitdan tashqariga chiqish, biror narsani birinci marotaba qilish misol uchun , Using a computer for the first time, Carl felt like a fish out of water ) frazeologik birikmalarga misol boʻla oladi. Frazeologizmlar juda ko'p. Ulardan ba'zilarini tarjima qilish oson, ba'zilari esa hatto xalqaro. Masalan: to know the way the wind blows - shamol qayerda esayotganini bilish. Frazeologik birliklar - o'ziga xos valentlikka ega bo'lgan so'zlar. Bunday frazeologik birliklarning bir komponenti to‘g‘ridan-to‘g‘ri, qolganlari esa metafora ma’nosida qo‘llanadi. Frazeologik birliklar ma'lum darajada ma'no jihatdan bo'linmaydi. Frazeologik birliklar so‘zlarning qisman o‘zgartirilgan birikmalaridir. Xulosa qilib aytganda, har bir frazeologik birliklarning semantik jihatlari har ikki tilda o’z etimologik kelib chiqishiga egadir.