|
3.6.2.
Chizq o’lchash va qurollari.
O‖lchanadigan chiziq joyda chiziq olish yo‖li bilan belgilangach,
turli chiziq o‖lchash qurollari bilan uning gorizontal qo‖yilishi o‖lchanadi.
Chiziq uzunligini bevosita o‖lchashda osma asboblar yoki yerda o‖lchash
qurollari ishlatiladi.
Chiziq o‖lchashda katta aniqlik talab qilinmasa, lenta yoki ruletka
ishlatiladi.
Lentalar: 10815—64 GOST ga ko‖ra lentalar 20, 24 va 50 m li
bo‖ladi. Ular L3—20 (20 metrli yero‖lchash lentasi), L3—24 va L3—50 deb
nomlanadi. Lentalar ichida L3—20 hammadan ko‖p ishlatiladi. Lenta eni
15—20 mm, qalinligi 0,4—0,6 mm li po‖lat tunukadan yasaladi. 20 m li len-
tani olib yurishda uni diametri 20—25 sm bo‖lgan temir halqaga o‖rab vint
bilan mahkamlanadi.
60-rasm.
61-rasm.
113
O‖lchashda har qaysi lentaning 6 yoki 11 ta sixchasi bo‖ladi.
Sixcha diametri 5—6 mm, uzunligi 30—40 sm li temir (yo‖g`on sim) bo‖lib,
u yerga qadaladi-da unga lenta ilinadi (60-rasm). Lenta uchlari shtrixli va
shkalali bo‖ladi (61-rasm). Shtrixli lenta ko‖proq ishlatiladi, uning ikki
uchida dasta bo‖lib, dastaga mahkamlangan joyi ilgaklik qilib ishlangan:
ilgakning o‖rtasida shtrix chizilgan; lenta uzunligi ikki uchidagi shtrixlar
orasi hisoblanadi. Lentada metrlar lentaga yopishtirilgan plastinkaga
yoziladi. Yarim metrlar doira shaklidagi zaklyopka (piston) bilan bel-
gilangan. Destiometrlar diametri 1,5 mm li teshiklar bilan belgilanadi,
santimetrlar ko‖zda chamalab olinadi. Chiziq o‖lchashda sixcha yerga
qadalib, unga lenta ilinadi, keyin chiziq yo‖nalishi bo‖yicha lenta tarang
tortilib, ikkinchi uchi ham sixchaga ilinadi.
Chiziqni aniq o‖lchashda shkalali lenta L3Sh ishlatiladi. Bu lentan-
ing ikki uchidagi destimetr bo‖lagi millimetrdan bo‖lingan bo‖lib,
o‖lchanganda sanoq millimetr aniqlikda olinadi.
Ruletka—chiziq o‖lchashda yordamchi qurol sifatida ishlatiladi. U
metall va tesma (materiya) dan tayyorlanib, uzunligi 5, 10 va 20 m
bo‖ladi. Ruletka maxsus g`ilofga o‖ralgan holda olib yuriladi.
Lentani komparlash. Geodeziyaning hamma ishlarida ishlatiladigan
asbob ishlatishdan avvaltekshiriladi. Agar tuzatish zarur bo‖lsa, tuzatiladi,
aks holda bu kamchilik ishlatishda hisobga olinadi. Lentalar uzunligini
tekshirish lentani komparlash deyiladi. Komparlash maxsus joyda
(komparatorda) uzunligi aniq ma‖lum bo‖lgan namunaviy asbob (etalon)
uzunligi bilan taqqoslanadi. Komparlash dala sharoitida o‖tkaziladigan
bo‖lsa, tekis joyda (asfalt ustida) etalon lenta bilan tekshiriladigan lenta
yonma-yon qo‖yilib, ikkalasining 0 shtrixlari to‖g`rilanadi, keyin lentalar
tarang tortilib, ikkinchi uchlaridagi farq millimetr hisobida o‖lchanadi.
Agar lentaning nominal uzunligi l
N
, ish lentasining uzunligi l desak, ular
o‖rtasidagi farq
l quyidagicha bo‖ladi:
l=l—l
N
, (2)
yoki
l=l
N
+
l (3)
114
Agar ish lentasi normal lentadan (20 mdan) kata bo‖lsa
l- mus-
bat, kichik bo‖lsa-manfiy bo‖ladi.
l-komparlash tuzatmasi deyiladi.
Lenta bilan chiziq o‖lchash. Belgilangan chiziq uzunligini
o‖lchashda lenta ketma-ket bir nechamarta qo‖yiladi. Chiziqni ikki kishi
o‖lchaydi. Chiziq uchiga bir sixcha qadaladi, ishchi beshta sixchani olib,
V nuqta tomon yuradi (62-rasm). S‖yomkachi lentaning bir uchini qadal-
gan sixchaga ilib, oyog`i bilan lenta dastasini bosadi-da, ishchini V da
o‖rnatilgan vexaga to‖g`rilaydi. Lenta AV stvorida yotgach, ishchi
s‖yomkachi signali bo‖yicha lentani tarang tortib turib, uchiga ikkinchi
sixchani qadaydi. Keyin lentani sixchadan olib oldinga yuradi. Orqadagi
s‖yomkachi boshdagi sixchani yerdan olib, bir qo‖li bilan lenta dastasidan
ushlab, ishchi ketidan boradi. Ikkinchi sixcha qadalgan joyga kelib, len-
tani sixchaga iladi, shu tartibda ketma-ket lenta qo‖yib ishchi qo‖lida
sixcha qolmaguncha o‖lchash davom ettiriladi (62-rasm).
62-rasm.
Ishchi qo‖lida sixcha qolmagach, u yurmaydi, shu vaqt s‖yomkachi
qo‖lida yig`ilgan sixchani ishchiga uzatadi. Beshta sixchani uzatish 100 m
ni ko‖rsatadi. S‖yomkachining qo‖lidagi sixchalar soni lenta necha marta
qo‖yilganini bildiradi. 62-rasmdagi A va V oralig`ida lenta p marta
qo‖yilgach, chiziq uzunligidan kichik oraliq MV=r ortib qoldi deylik;
lenta uzunligini l desak, chiziq uzunligi AV=D quyidagicha bo‖ladi:
r
lп
D
(4)
Agar l=20
l bo‖lsa,
l ning r ga ta‖sirini ham hisobga olsak, bu
qiymatlar (3) ga qo‖yilganda quyidagi chiqadi:
20
20
l
r
r
lп
п
D
(5)
Agar
l=0 bo‖lsa, formula quyidagicha yoziladi:
D=20p
r (6)
115
Chiziq uzunligini kata aniqlik bilan o‖lchash zarur bo‖lsa lenta
uzunligining havo temperaturasiga qarab o‖zgarishi e‖tiborga olinadiva
temperatura tuzatmasi
D
t
qo‖shiladi.
D
t
=
D (t-t
k
) (7)
bu yerda
— po‖lat lentaning kengayish koeffistenti bo‖lib,
0,000012 ga teng.
Chiziqni lenta bilan o‖lchash aniqligi. Po‖lat lenta bilan yeryu-
zasida chiziq o‖lchash aniqligiga joyning baland-pastligi, tuproqning
tuzilishi, o‖t-ulanlar kabi faktorlar katta ta‖sir etadi. Bundan tashqari,
lentaning chiziq stvorida to‖g`ri yotmasligi ham aniqlikni kamaytiradi.
Shuning uchun chiziq o‖lchash aniqligi joy tuzilishiga qarab baholanadi.
Chiziqni o‖lchash aniqligi nisbiy xato bilan baholanadi. Agar bir chiziq
ikki marta o‖lchanib D
1
va D
2
qiymatlari topilgan bo‖lsa, ularning
arfmetik o‖rta qiymatini D
0
,ikki o‖lchash ayirmasini
Ddesak, quyidagini
yozamiz:
2
2
1
0
D
D
D
,
D= D
1
- D
2
. (8)
Dabsolyut xato deyiladi. Shunda nisbiy xato quyidagicha yoziladi.
D
D
(9)
Chiziq o‖lchanadigan joyni taxminan uch turga bo‖lsak, shu
joylarda o‖lchash aniqligi quyidagicha chekda bo‖lishi kerak:
I kategoryadagi joy tekis va o‖lchash sharoiti yaxshi—
3000
1
;
II—o‖rtacha qulay joy —
2000
1
;
III—noqulay joy —
1000
1
.
116
3.6.3.
Do'stlaringiz bilan baham: |
