3.6.
JOYDA MASOFA O’LCHASH VA UNING USULLARI
REJA:
1.
Chiziq olish.
2.
Chiziq o’lchash va qurollari.
3.
Qiya chiziqning gorizontal qo’yilishini aniqlash.
4.
Eklimetrlar.
5.
Invar sim bilan chiziq o’lchash.
3.6.1.
Chiziq olish.
Yeryuzasidagi nuqtalar o‖rni geodezik ishlarda vexa (ola tayoq)
bilan belgilanadi; u diametri 3—6 sm, uzunligi 2—3 m li yog`ochdan
ishlanib, bir uchiga yerga yaxshi qadash uchun metalldan ishlangan
o‖tkir uchlik kiydiriladi. Vexa har 20 sm da oq-qora yoki oq-qizil
bo‖yoqda bo‖yaladi.
Nuqtalar yerga joyiga qarab uzunlikdagi eg`och yoki temir
qoziqlar bilan mahkamlanadi. Chiziq esa uning ikki uchiga o‖rnatilgan
vexalar bilan belgilanadi. Joyda chiziq uzunligini o‖lchash uchun avval
uni o‖lchashga tayyorlash kerak. Uzun chiziqlarni to‖g`ri o‖lchash uchun
ular bir necha bo‖lakka bo‖linib, vexalar bilan belgilanadi. Joyda bir
yo‖nalish bo‖yicha o‖tgan vertikal tekislikda (stvorda) yotuvchi nuqtalar
o‖rnini belgilash chiziq olish deyiladi. Chiziq asosan ikki usul bilan
olinadi:
1. Joyda berilgan A va V nuqtalardan o‖tgan stvorda yotuvchi S,D,
E, . nuqtalar o‖rnini belgilash (55-rasm). Buning uchun s‖yomkachi A
nuqtada turib, A vexa orqali V dagi vexaga qaraydi va uning ko‖rsatishi
bo‖yicha A vexa S ni, S vexa esa V ni bekitadigan qilib, yordamchi S ni
o‖rnatadi.
55-rasm. 56-rasm.
110
Keyin vexalar bir-birini berkitadigan qilib D, E va boshqalar
qo‖ydiriladi.
2. Joydagi AV chiziqni davom ettirish (56-rasm). Bunda
s‖yomkachining o‖zi ishchi yordamisiz ishlaydi. V nuqtadan AV davomida
40—50 m masofadagi S nuqtada turib, V va A nuqtalarni bekitadigan qilib
S vexani, keyin xuddi shunday yo‖l bilan D va E vexalarni o‖rnatadiki, bu
vexalar bir stvorda yotadi. Chiziq olishda vexalarni o‖rnatish tartibi 1- va
2-shakllardagi harflar tartibiga mos bo‖ladi.
Chiziq tepalik va jarlikdan o‖tganda ham yuqoridagi ikki usuldan
foydalanib chiziq olish mumkin.
Tepalik orqali chiziq olish.A va V nuqtalar orasida tepalik bo‖lib,
nuqtaning biri ikkinchisidan ko‖rinmasin; tepada shu nuqtalar orasida A
va V nuqtalardan o‖tadigan stvorda yotuvchi bir necha nuqta belgilash
kerak bo‖lsin. Bu masala tepalardan yo‖l o‖tkazishda ko‖p uchraydi.
Bunday vaqtda s‖yomkachi tepada turib A va V nuqtalar stvorida yotgan
ixtiyoriy S nuqtani belgilaydi; keyin bir ishchini vexa bilan SA yo‖nalishi
tomon yuborib, D nuqtaga vexa qo‖ydiradi; ikkinchi ishchi SV tomon
yurib, s‖yomkachi ko‖rsatishi bo‖yicha E nuqtaga vexa qo‖yadi. Dva E
nuqtalarshunday olinadiki, Ddan E, S va A, E dan esa V, S vaDko‖rinsin.
Bular 3 a-shakldagi profilda yaqqol ko‖rinib turibdi. S nuqta taxminiy
olinganidan S, D va E lar AV stvorida yotmasligi mumkin. Buni 12.3-
shaklning b qismida ko‖raylik; a, v, s, dva e lar joydagi A, V, S, D va E
larning plandagi proekstiyalari bo‖lsin. Agar S nuqta AV stvorida olin-
masa, ddan e ga qaraganda s chetda qoladi. ddagi ishchi ko‖rsatishi
bo‖yicha s‖yomkachi s dan s
1
ga o‖tadi; s
1
dan a va v ga qarab, d va e
dagi ishchilar d
1
va e
1
ga o‖tkaziladi.
57-rasm.
111
D
1
dan e
1
ga qarab, s‖yomkachi s
1
dan s
2
ga ko‖chiriladi. Shu ish
davom ettirilsa, oxirida d
n
, s
p
va e
p
nuqtalar chiqadi; s
p
dan qaraganda
s
p
d
n
ava s
p
e
p
bstvorlari hosil bo‖ladi. D
n
dan e
p
ga qaraganda d
n
c
n
e
p
stvori
hosil bo‖ladi, ya‖ni d
n
c
n
kesma d
n
c
n
e
p
stvorida va ad
n
s
p
stvorida yotadi;
xuddi shunga o‖xshash s
p
e
p
kesma ham s
p
e
p
v va d
n
c
n
e
p
stvorida yotadi.
Bu ko‖rsatadiki, ad
n
c
n
e
p
v lar, ya‖ni ikkinchi so‖z bilan aytganda ADCE
va V lar bir stvorda yotadi.
Jarlik orqali chiziq olish. Berilgan A va V nuqtalar orasida jarlik
bo‖lsa, jarlik tagida AV stvorida S, E, Dkabi nuqtalaro‖rnini aniqlash
kerak deylik. Bu masala ko‖proq ko‖prik, akveduk kabi inshootlar
qurishda uchraydi.
58-rasm. 59-rasm.
Bu yuqoridagi ikki usuldan foydalanib quyidagicha ishlanadi. A
dan V ga qarab (58-rasm) S vexa o‖rnatiladi. Keyin SV stvori orqali
Dvexa o‖rnatiladi. DAorqali E o‖rnatiladi. Qarashchiziqlari strelka bilan
ko‖rsatilgan.
To‖siqni yonlab chiziq olish. Berilgan A va V nuqtalar orasida
to‖siq (bino, o‖rmon va boshqalar) (59-rasm) bo‖lib, A dan V ko‖rinmasa
AV stvorida to‖siqning ikki yonida yotuvchi M va N nuqtalar o‖rnini
topish uchun quyidagicha ishlanadi. To‖siqni yonlab, AS chiziq olinadi, V
nuqtadan AS ga perpendikulyar VS tushiriladi. Keyin VS=v, AS=a
o‖lchanadi. AS chiziqda to‖siq chapva o‖ng tomonida E va D nuqtalar
ixtiyoriy olinib, E va Ddan AS ga perpendikulyar chiqariladi; AE=e va
AD=do‖lchanadi, AV stvorining E va Ddan chiqqan perpendikulyarlar
bilan
kesishgan
nuqtalarini
M
vaNdesak
to‖g`ri
burchakli
uchburchakliklar AEM va ASV hamda ADN va ASV ning o‖xshashligidan
112
quyidagilarni yozamiz (EM=x
1
;DN=x
2
desak):
а
в
е
х
1
yoki
е
а
в
х
1
;
а
в
d
х
2
; yoki
d
а
в
х
2
(1)
bo‖ladi. Keyin a, v, e va dlarning o‖lchangan qiymatlarini
o‖rinlariga qo‖ysak x
1
,x
2
qiymatlari topiladi. Keyin E dan x
1
ning, Ddan x
2
ning qiymatini perpendikulyarlar bo‖yicha o‖lchab qo‖ysak AV stvorida
yotuvchi to‖siqning ikki yonidagi M va N nuqtalartopiladi.
Joyda perpendikulyar chiqarish va tushirish uchun eker nomli
asbobdan foydalaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |