Ingenerlik geodeziyasi

3.2. O`LCHASH XATOLIKLARI VA ULARNING TURLARI REJA  
1. O`lchash va uning turlari  
2. O`lchash xatoliklari va xatoliklar nazariyasi  
3. Tasodifiy xatoliklar xossalari  
4. O`lchashlar anqligini baholashda qo`llaniladigan mezonlar  
  

---

 
 
 
 
7
0
 
 
 
1. O`lchash va uning turlari  
Geodezik o`lchashlarni bajarishda gorizontal va vertikal burchaklar, chiziqlar 
uzunliklari,  nuqtalar  nisbiy  balandliklari,  konturlar  yuzalari  va  boshqa  kattaliklar 
o`lchanadi. Biror X kattalikni o`lchash deb uni o`lchov birligi sifatida qabul qilingan bir 
jinsli kattalik bilan taqqoslashga aytiladi. O`lchash natijasi o`lchanayotgan kattalikda 
o`lchov  birligini  necha  marta  yotganligini  ko`rsatadigan  son  bo`ladi.  O`lchashlarda 
bevosita  (to`g`ri)  va  bilvosita  o`lchashlar  farqlanadi.  Bevosita  o`lchashlarda 
o`lchanayotgan ob`ekt o`lchov birligi bilan taqqoslanadi, masalan kartadagi chiziqni, 
stol o`lchamini santimetrli chizg`ichda o`lchash va h.k. Bilvosita o`lchashlarda natija 
bevosita  o`lchangan  boshqa  miqdorlar  yordamida  hisoblab  topiladi,  masalan, 
uchburchak  yuzasini  uning  asosi  va  balandligini  o`lchash  orqali  aniqlash,  aylana 
uzunligini uning ma`lum radiusi bo`yicha hisoblash va h.k. Bunda aylana uzunligi, doira 
yoki  uchburchak  yuzasi  bilvosita  o`lchash  natijalari  yoki  o`lchangan  miqdorlar 
funkstiyasi bo`ladi.  
O`lchash  natijalari  zaruriy  va  ortiqchalarga  bo`linadi.  Bitta  kattalik  (chiziq 
uzunligi,  uchburchak  burchagi  va  h.)  p  marta  o`lchansa,  o`lchash  natijalaridan  biri 
zaruriy, qolgani p—1 tasi esa ortiqcha (qo`shimcha) bo`ladi. Qo`shimcha o`lchashlar 
muhim ahamiyatga ega, ularning o`xshashligi nazorat vositasi bo`ladi va o`lchashlar 
natijalarini  baholash  imkonini  beradi,  ular  izlanayotgan  kattaliknin  gishonchliroq 
qiymatini har qanday boshqa natijaga nisbatan aniqroq olish imkonini tug`diradi.  Agar 
o`lchashlar bir xil sharoitda, bir xil aniqlikdagi asbobla rbilan, bir xil malakali shaxslar 
tomonidan  bajarilgan  bo`lsa,  olingan  natija  teng  aniqli,  bu  shartlardan  birortasi 
bajarilmay  topilgan  natijalar  esa  teng  aniqsiz  deyiladi,  ular  har  xil  o`rta  kvadratik 
xatolikka eg abo`ladi.