Infratuzilmasi kafedrasi transport infratuzilmasis

Transportning asosiy funksiyalariTransport yo‘llari va transport to‘rining joylashuviga turli omillar ta’sir ko‘rsatadi:

• 
  tabiiy sharoit (relef, iqlim, gidrografik ob’yektlar, tuproq-grunt qoplami);
  
• 
  hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi;
  

-hududda yashovchi va uni o‘zlashtirayotgan aholining joylashishi va madaniyati;
-siyosiy-geografik xususiyatlari;

• 
  asosiy transport oqimlari va ularning yo‘nalishlari;
  
• 
  transport turlari tarmog‘ining konfiguratsiyasi;
  
• 
  transport to‘ri xizmat ko‘rsatayotgan makonning xususiyatlari (anizotropligi va izotropligi, maydonning shakli va hajmi, makon darajasining xilma-xilligi, qo‘shnichilik turi).
  

Transport to‘ri va transport munosabatlarini tadqiq etishda bir nechta yondoshuvlar mavjud. Ular muayyan bir hududda turli xil transport turlarining o‘zarokooperatsiyasi va transport bilan ta’minlanganlik darajasini o‘rganadi.


nisbatan uzoq-yaqinligi;
2) transport to‘ri orqali hududning u yoki bu nuqtasiga transport vositalarida yetib borish imkoniyati.
Transport-geografik (holati) joylashuvi uning bir turi hisoblanadi (TGJ).
Hududlarning transport tarmog‘i bilan ta’minlanganligini o‘rganishda yoki transport infratuzilmasisida muhim vazifalarni yechishda bir-nechta yo‘nalish mavjud. Ular orasida statistik, geometrik, kartografik va matematik modellashtirish yo‘nalishlari katta ahamiyat kasb etadi. Tabiiyki eng samarali va keng qo‘llaniladigan yo‘nalish (usul) sifatida kartografik usulni ko‘rsatish mumkin bo‘lsada, keltirilgan barcha yo‘nalishlar o‘z ahamiyatiga ega va bir-birini to‘ldirib boradi (rasm-1.6).


Transport infratuzilmasisini tadqiq etishdagi asosiy yo‘nalishlar
Zamonaviy tadqiqotlarda kartografik usul keng qo‘llanilmoqda. Ushbu usulning ikkita asosiy talqini mavjud. K.A.Saliщyev va A.M.Berlyantlarning talqinlariga ko‘ra, tadqiqotning kartografik usuli “...o‘rganilayotgan ob’yektning modeli sifatida ob’yekt va tadqiqotchi o‘rtasida bog‘lovchi o‘rta bo‘g‘in sifatida yuzaga keladi”.
Mashhur geograf olimlar xaritalardan foydalanishga o‘z ilmiy ishlarida katta e’tibor berishgan. Ular orasida iqtisodiy geograflardan N.N.Baranskiy, A.I.Preobrajenskiy, I.V.Nikolskiy, L.I.Vasilevskiy, xorij mamlakatlardan Maks Ekkertlarning ishlarini ko‘rsatish mumkin. Shu bilan birga transport tarmoqlarini tadqiq etishda kartografik usuldan foydalanishning tajribasini umumlashtiruvchi nashrlar amalga oshirilmagan. Taklif etilayotgan ushbu usul mamlakatlar, mintaqalar, rayonlar, viloyatlarning transport bilan ta’minlanganligini o‘rganish bo‘yicha keng qo‘llanilgan. Aksariyat holatlarda mazkur masalani transport tarmog‘i zichligigi bilan bog‘laydilar. Bizningcha, yuqoridagi fikr bir oz noo‘rin. Negaki, transport zichligi bilan bog‘liq nisbiy ko‘rsatkichlar birga absolyut ko‘rsatkichlarni hisob-kitob qiluvchi foydalanishni va sifat jihatdan tarmoqlarning joylashuvi, transport jihatdan turli darajada o‘zlashtirilganlikni ajratib berishni nazarda tutuvchi yondashuvlar ham bor.
Hududlarning transport tarmog‘i bilan ta’minlanishdagi muammolarini o‘rganishda quyidagi yo‘nalishlar belgilandi:
-statistik yo‘nalish(ma’muriy-hududiy birliklar bo‘yicha transport to‘ri zichligi statistik ma’lumotlar asosida hisob-kitob qilishga asoslanadi);
-geometrik yo‘nalish (hududlarning transport tarmog‘i bilan ta’minlanganligi elementar geometrik vositalar bilan ifodalanadi);
-kartografik yo‘nalish (kartografik tadqiqot usulining turli usullarini qo‘llashga asoslanadi);
-matematik modellashtirish yo‘nalishi (transport-geografik jarayonlarning mintaqalar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta’sirini o‘rganish va prognozlashga asoslanadi).
Shuni qayd etish kerakki, hududga nisbatan to‘rning zichligi unda aloqa yo‘llarining faqat mavjudlik darajasini aks ettiradi. Boshqa koeffitsiyentlar u yoki bu darajada transport tarmoqlaridan foydalanish intensivligini tavsiflaydi.
XX asrning ikkinchi yarmida transportga oid majmuali tadqiqotlar boshlanishi, hududlarning transport tarmog‘i bilan ta’minlanish darajasi tadqiq etishda yangi usullar ishlab chiqish asosiy masalaga aylandi. Iqtisodchi geograf I.V.Nikolskiy transport tarmog‘i bilan ta’minlanganligini o‘rganishda qo‘llanilayotgan ko‘rsatkichlar mukammal emasligi va cheklanganligiga alohida urg‘u bergan hamda uning asosiy mezonlari sifatida transport-iqtisodiy aloqalarning yo‘nalishi va tarmoqning o‘tkazuvchanligini hisobga olgan holda, tarmoq konfiguratsiyasi quvvatlariga mos kelishini taklif etgan. Shu maqsadda M.V.Lomonosov nomidagi MDU olimlari tomonidan hududlarning transport xizmatlari bilan ta’minlanganlik darajasini rayonlashtirish metodikasi ishlab chiqilgan. Ushbu mezon bu yerda kartalar yordamida hududlarni sifat jihatdan o‘zlashtirilganligida aks ettirilgan.
Rossiya Fanlar Akademiyasi Infratuzilmasi institutida o‘zlashtirilayotgan hududlar “transport yetukligi”ning integral klassifikatsiyasi boshqa negizda qurilgan. Ushbu mezonda mavjud aloqa tizimining rivojlanganlik darajasini maydonga nisbatan aloqa yo‘llarining zichligi, transportga yetishish imkoniyati (mahalliy har qanday nuqtaning biron-bir avtomobil yoki temir yo‘l transportidan maksimal darajadagi uzoqligi sifatida talqin qilinadi), alohida transport turlarining mutanosibligi, transport tugunlari katta-kichikligi va ahamiyati kabi ko‘rsatkichlarni nazarda tutilgan.
Transportga yetishish imkoniyatining integral uslubini ishlab chiqishga rossiyalik olim
V.N.Bugromenko⁴katta hissa qo‘shgan. Bu olim tomonidan transportga yetishish integral indeksi (TEII)ni hisob-kitob qilishning murakkab metodi taklif etilgan. Uning g‘oyasiga ko‘ra TEII har qanday nuqtaga yetish imkoniyatining yig‘indisi va uning o‘lchamiga turli sharoitlar ta’sir ko‘rsatishini (shu jumladan topologik) ta’riflaydi. V.N.Bugromenkoning metodi juda murakkab bo‘lib, hududning har bir nuqtasiga yetishish imkoniyatini haqiqiy darajasini belgilaydi.
V.N.Bugromenkoning fikriga ko‘ra, noqulay transport-geografik o‘ringa ega bo‘lgan hududlar davlat va mintaqalar hokimiyatidan dotatsiyalar olishi kerak, transport-geografik va iqtisodiygeografik o‘rinlari yaxshi bo‘lgan (nuqtalar) hududlar olingan rentaning bir qismini transportgeografik va iqtisodiy-geografik o‘rni noqulay bo‘lgan hududlarga berishi lozim bo‘ladi.
Statistik usul ma’muriy-hududiy birliklar bo‘yicha transport to‘rining zichligini statistik ma’lumotlar asosida hisob-kitob qilish, muayyan vaqt davomida prognozlashtirilayotgan ob’yektning barqarorligini, uning rivojlanishini, vaqt va makon doirasida kutilayotgan o‘zgarishlarning yo‘nalishini aniqlashga asoslangan. Geometrik yo‘nalish esa hududlarning transport tarmog‘i bilan ta’minlanganligining elementar geometriya vositalari bilan ifodalashga asoslangan.
Matematik modellashtirish usuli, transport-geografik jarayonlarning mintaqalar ijtimoiyiqtisodiy rivojlanishiga ta’sirini o‘rganish va prognozlashga asoslangan. Shu bilan birga tizim ko‘rsatkichlarining bog‘liqligi sabablarini aniqlash, funksional, nuqtaviy va interval baholash imkoniyatini yaratadi.
Mavjud modellar orasida prognozlashtirishda quyidagilardan foydalaniladi:
-funksional, tizimning alohida komponentlari va umuman tizimning o‘zi bajaradigan funksiyalarni ta’riflaydigan;
-fizik jarayonlar modellari, ushbu jarayonning o‘zgaruvchilari o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlaydigan, ular vaqt davomida uzluksiz va diskret, determinatsiyalashgan va stoxastik;
-iqtisodiy, o‘rganilayotgan jarayon va hodisalarning turli parametrlari orasidagi bog‘liqlikni aniqlash, shuningdek iqtisodiy jarayonlarni optimallashtirish;
-tartibli, boshqarish uchun qaror qabul qilish uchun tizimning operatsion xususiyatlarini ta’riflash.