Infratuzilmasi kafedrasi transport infratuzilmasis

Quruqlik transporti-Avtomobil transporti yuk tashish xhajmiga ko‘ra barcha boshqa transport turlarini quvib o‘tadi. Chunki avtomorbil transporti eng muhim imkoniyatlarga, ya’ni tezlikda yetkazib berishi, “eshikdan eshikkacha” yukni olib borishi, yukning yaxshi saqlanishi kabi xususiyatlarga egaligi bilan ajralib turadi. 500 kmgacha bo‘lgan masofaga avtomobil transporti temir yo‘l transportiga nisbatan yukni 3 martaga tez olib boradi. Avtomobil transportining rivojlanganligi davlatlar miqyosida avvalo ular uchun avtomobil parklarining mavjudligi, avtomobil yo‘llarining holati va uzunligi, shuningdek ushbu transport turiga va uning ishiga bo‘lgan talab hamda iqtisodiy imkoniyatlar bilan belgilanadi.
-jadval
Dunyoda avtomobil yo‘llarining uzunligi, avtomobil parklarining o‘lchamiga ko‘ra birinchi o‘ntalikka kiruvchi davlatlar

1900 yillarda dunyo bo‘yicha 6 ming avtomobil bor edi. 1950 yillarda ularning soni 62,3 milliontaga yetdi, XXI asr boshida 600 millionta, shundan 460 milliontasi yengil, 140 milliontasi yuk mashinalari bo‘lgan bo‘lsa, hozirda avtomobillarning yer sharidagi miqdori 800 mlndan ortadi va u yer sharining turli mintaqalari bo‘yicha turlicha taqsimlangan. “Katta yettilik” mamlakatlariga dunyodagi avtomobillarning 60 foizi to‘g‘ri keladi., shundan AQShga 29 foizi.
Oxirgi yillarda avtomobil parklarining miqdori tezlik bilan o‘sib bormoqda, ayniqsa bu eng avvalo Osiyoda, ya’ni Xitoy va Hindistonda. Dunyoda avtomobillar soni ko‘pligi bo‘yicha yetakchi bo‘lgan mamlakatlarga sobiq SSSR davlatlaridan faqat 31 mln avtomobili bilan Rossiya birinchi o‘ntalikka kiradi. Transport darajasi rivojlanganligiga ko‘ra AQSh yetakchilik qiladi, shuningdek, bu davlat avtomobil magistrallarining uzunligiga ko‘ra, avtoparklarining soniga ko‘ra, temir yo‘llarining uzunligiga ko‘ra, avialiniyalarining qalinligiga ko‘ra ham dunyoda birinchi o‘rinni egallaydi.
Dengiz tranporti jaxon transporti sistemasining juda muxum tarkibiy qismidir.Dengiz transportining rivojlanishi tufayli Dunyo okeani mamlakatlar qita’larini bir-biridan ajratuvchi emas,balki ularining bog‘lab turuvchi vositaga aylandi. Xolqaro tashiladigon butun yuuklarning 4/5 qismiga yaqini dengiz dengiz transportida tashiladi.
Dengiz kemalarida asosan xajimdor yuklarining suyuq yuuklar neft’ va neft’fosforit va boshqalar tashiladi .Biroq dkngiz transpotdagi “konteyner”inqilobi asosiy yuklar tayor buyumlar va yarim fabrikantlarini tashishning jadal o‘sishiga ham olib keldi.
Okeanda butun yer sharining aylanib chiquvchi konteyner yo‘llri orasida muntazam dunyo aylana yo‘lxam bor.
Bu okean konteyner yo‘llarining tarkibiy qismiga yaponiya bilan G‘arbiy YEvropa, yaponiya bilan AQSh ning g‘arbiy soxilari o‘rtasidagi “ko‘priklar” ham kiradi. Bunda MDX davlatlari va AQSh xududidv quruqlik orqali o‘tgan yo‘llar atlantika okeani, Tinch okeani va Yapon dengizi orqali o‘tuvchi suv yo‘llariga tutashib ketgan.
Tranzit yuklarini G‘arbiy YEvropa bilan Yaponiya orasida MDX hududi orqali tashish uchun Transsibir’”ko‘prigi” o‘tkazilgan “Ko‘prik” dan yuklar G‘arbiy YEvropadan dunyodagi eng uzun Transsibir’ temir yo‘l magistirali (uzunligi 9322 km) orqali Naxodka va vos tachnыy portlariga , uyerdan esa dengi orqali Tokio –Iokogamagacha olib boriladi. Bu yo‘lning uzunligi13 ming km, voxalankiG‘arbiy YEvropadan Suvaygi kanali orqali Yaponiyagacha bo‘lgan yo‘l 21ming km, Afrikani aylanib o‘tgan yo‘l esa-27 ming km, ga tengdir
Dengizda yuk tashishga dengiz savdo floti xizmat qiladi,uning umumiy tonnani (sig‘imi) 400mln. t. dan ortiq . 70-yillarning o‘rtalariga qadar bu sig‘imining deyarli yarimini tankerlar tashkil etar edi.Endi tankerlar salmog‘i sazilarli darjada kamaydi, ko‘p ulkan supertankirlar bekor turibdi yoki buzilib tashlanyati . Bir vaqitlar 0,5mln. t. 0,8mln. t. li supertankerlar Yaponiyada qurilgan edi .
Dengiz kemalari 160 ga yaqin davlat bayroqlari ostida suzmoqda, lekin kemalarning ko‘pchiligi “birinchi o‘rta ” mamlakatlarga qaraydi.Ularing orasida ham Liberiya,Panoma va Yaponiya oldinda turadi.
Ba’zi bir rivojlanayotgan mamlakatlarda hususan, Liberiya, Panomada katta dengiz flotining mavjudligiga sabab shuki, aslida AQSh, Yaponiya Gresiya,Novergiya, Germaniya, Buyuk Birtaniya, Italiya,Shvesiya kemalari ana shu davlatlar bayrog‘i ostida suzadilar. Kemalarning boshqa mamlakatlar bayroqlari ostida suzushlariga sabab an’anviy dengiz mamlaktlari kema egarining soliqni kamroq to‘lash va degichilarlarga kamroq maosh berish hisobiga mablag‘ iqtisod qilishga intilishdir binobarin”qulay-arzon” bayroqlar osita suzayotgan kemalar rivojlanayotgan mamlakatlar emas balki G‘arbning rivojlanish mamlakatlariga qaraydi.
80-yillarining oxirlarida “qulay” bayroqlar osita 7-8 ming dengiz kemasi suzib yurgan. Bularning ko‘pchiligi tankerlar bo‘lib 2,5 mingtasi Liberiya bayrog‘i ostida suzgan Liberiya suyuq yuk tashiydigon kemalar tonnasi jihatidan xam dunyoda birinchi o‘rini egallaydi. Bu mamlakat flotining umumiy tonnasi an’anviy dengiz mamlakatlar bo‘limi. Buyuk Birtaniya, Fransiya, Norvigiya, Shvesiya, Italiya, Daniya, Gollanndiyaflotrining birgalikdagi umumiy tonnasidan ortiqdir.
Dengiz transporti asosan xalqaro sovdaga xizmat qiladi. Orolarda joylashgan mamlakatlar –Brit Yaponiya, Indaneziya, Kuba, Avstraliya uchun dengiz transporti ayniqsa katta ahamiyatga ega. Bir qancha mamlakatlarda kabotaj tashishlar ham katta ahamiyatga ega maquldir.
Kichik kabotaj- bir mamlakat qirg‘oqlaridagi dengiz havzasi yoki qo‘shni 2 ta dengiz havzasi doirasida yuklarini tashish (kema suzishi )dir.
Katta kabotaj – turli xavzalarda joylashgan va boshqa davlatlarining qirg‘oqlari bilan ajrali turgan dengiz portlari o‘rtasida kemalar qatnashdidar.
Ko‘pgina texnikaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ko‘ra dengiz transporti boshqa transportlardan ustun turadi. Bir transpot vositasi hisobida eng ko‘p yuk ko‘taradi dengiz yo‘llarining kemalar o‘tkzishi qobilyati aslida cheklanmagan.
Solishtirma kapital mablag‘lar ancha kam sarif qilinadi. 1myuk tashish uchun energiya harjati katta emas. Biroq bu transportning tabiiy geografik va novigatsion sharoitga bog‘liqligi degiz va okean sohilarida murakkab port xo‘jaligi bunyod etish zarurligi undan foydalanish doirasini cheklab qo‘ydi.
Dengiz floti tarkibida universal kemalar bilan bir qatorda quruq yuklar –ruda, g‘allava yog‘och-taxta, boksit tashiydigon ixtisoslashgan kemalar, refrijektorlar temir yo‘l paromlari va boshqalar katta o‘rin tutadi .
Flot yangi tiplardagi kemalar yuk teynertashigichlar lixter (ruda va ruda mahsulotlar) tashigichlar paket tashigichlar hisobiga boyimoqda konteynerlarda yuk tashish yagona transport siqilishini “eshikdan -eshikka” yuk yetkazib berish siqlini yaratishga imkon beradi. “RO-RO” tipidagi kemalar (rolkerlar) kemalarning ikki tomondagi darvozalar orqali yuklarning garzantal usul bilan tushurish va ortshga imkon beradi. Mahsus dengiz kemalari suvga chuqur botmaydigon ortib olib daryolarning etaklarda yokireydlarda o‘z kuchlari yordamida suvga tushiradi, so‘ngra ularining boradigon joyiga katerlarda so‘rab ketishadi.
Dengiz paromlari xizmat qiladigon dengiz parom yo‘larining ahamiyati katta. Bu esa turli transport xilarining ishini tartibga solishda katta ahamiyatga ega. Xozirgi vaqitda kaspiy dengizda.
Boku- Turkmanboshi; Ilchivek-Varna (Qora dengizda) Vanino-Xolmsk (Tatar bo‘g‘ozi), Krim Kavkaz (Kerch bo‘g‘ozi) parom yo‘llari ishlab turibdi.
Jaxon ahamiyatiga ega bo‘lgan dengiz yo‘llarini ko‘p qismi Atlantika okeani xavzasiga to‘g‘ri keladi: bu yo‘llar YEvropa Amermka, va Afrikani bir-biri bilan bog‘laydi.
Hamma dengiz va okeanlardagi dengiz portlarning umumiy soni 2,7 mingdan ortadi. Lekin jahon portlari deb ataladigon, yani yiliga 50 mln t. dan ortiq yuk o‘tkazadigon, yirik portlar soni 30dan ortiqroq. Bularining 11 tasi yiliga 100 mln t dan ortiq yuk o‘tkazadi.
Rivojlangan mamlakatlar uchun turli xil yuklarni tushurib ortib yubora oladigon unversal port xosdir.