Infratuzilmasi kafedrasi transport infratuzilmasis

Transport sanoat va qishloq xo‘jaligi bilan birga ishlab chiqarish va uni hududiy tashkil qilishning asosi hisoblanadi. U xo‘jalik tizimining qon tomirini xarakatlantiruvchi kuch sifatida mamlakat va rayonlar, iqtisodiy aloqalarini amalga oshiradi, ularning geoiqtisodiy yaxlitligini ta’minlaydi. Transportsiz iqtisodiy infratuzilmasining negizi bo‘lgan hududiy mehnat taqsimoti, mahsulotni ishlab chiqargan rayon bilan uni iste’mol qiladigan joy orasida aloqa bo‘lmaydi.
Hududiy ishlab chiqarish majmualari ham shakllanmaydi. Umuman olganda, uslubiy tizim va majmuani transport aloqalarisiz tasavvur qilish qiyin. Transportga turli ma’noda qarash mumkin. Masalan, u xo‘jalikning alohida tarmog‘i, ishlab chiqarishning hududiy tarkibiga kiruvchi to‘rt elementlardan biri. Shu ma’noda transport nafaqat vosita, balki muhim makroiqtisodiyot tarmog‘i hisoblanadi. Ayni vaqtda transport ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va hududiy tashkil qilishning omili ekanligi ko‘rinib turibdi. Demak, transportni tarmoq hamda vosita-omil ko‘rinishda o‘rganish mumkin.
Ta’kidlash lozimki, ayrim hollarda transportning ana shu ikki funksiyasi chalkashtirilib yuboriladi, uning makroiqtisodiyot tarmog‘i va infrastrukra vazifani bajarishi orasidagi farq sezilmay qoladi. Vaholanki, ikkinchisi birinchisi uchun xizmat qiladi
Infrastruktura tizimida xususan transportning o‘rni yuqori. Chunki transportsiz ishlab chiqarish jarayonining o‘zi ham bo‘lmaydi, transport xarajati esa mahsulot tanarxiga kiradi. Shuningdek, ijtimoiy infrastruktura tarmoqlari ham ishlab chiqarishni joylashtirishda muhimdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishni joylashtirishni o‘ziga xos xususiyatga ega. Ishlab chiqarishni joylashtirish uchun eng avvalo joy, ya’ni yer, maydon kerak. Biroq, buning uchun har qanday joy ham to‘g‘ri kelavermaydi. Qolaversa, hudud ham har qanday korxona yoki ekinlarni istamaydi va aksincha, xo‘jalikning barcha tarmoqlari ham to‘g‘ri kelgan joyga o‘rnashtirilmaydi.
Agar ishlab chiqarish yer maydonining imkoniyati va sharoitidan qat’iy nazar joylashtirilsa, u holda geografik nomuvofiqliq vujudga keladi. Tabiatning xususiyati inkor etiladi. Ayni vaqtda xo‘jalik tarmoqlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri, xoxlagan joyga tashkil etilsa, u ko‘zda tutilgan iqtisodiy manfaatlarga olib kelmasligi, ekologik muammolarga ortiqcha transport xarajatlariga sabab bo‘lishi aniq. Ko‘rinib turibdiki, ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda ham hudud, ham tarmoq xususiyatlari inobatga olinishi zarur.
O‘zbekiston milliy iqtisodiyotining barqaror taraqqiy etishi uning har bir mintaqasining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi bilan bog‘liqdir. Shu nuqtai nazardan bozor iqtisodiyoti sharoitida respublika mintaqalari iqtisodiyotining rivojlanish yo‘llarini va ularni amalga oshirishning ilmiy asoslarini tadqiq qilish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekistonning geografik o‘rni bevosita xalqaro transport koridorlarini shakllantirish mumkin bo‘lgan Osiyo va YEvropani bog‘lovchi Markaziy Osiyoning o‘rtasida joylashganligi transport komunikatsiyalarini rivojlantirish imkonini beradi.
Ma’lumki, Markaziy Osiyo mamlakatlarining, jumladan O‘zbekistonning transport tizimi bir tomonlama, asosan shimoliy (meridional) yo‘nalish vujudga kelgan. Dastlabki temir yo‘llar O‘rta Osiyoni Rossiya bilan bog‘laydigan Krasnovodsk (hozirgi Turkmanboshi)–Andijon temir yo‘li 1899 yil ishga tushirilgan. 1906 yilda esa Toshkent–Orenburg temir yo‘li qurildi. U davrda hozirgi O‘zbekiston hududining transport infratuzilmasisi asosan markaz manfaatlari nuqtai nazardan rivojlantirildi. Buning natijasida mustaqillikka erishilgandan so‘ng bir qator muammolar vujudga keldi. Yurtimizda ishlab chiqarilgan mahsulotlarni shimoliy yo‘nalish orqaligina jahon bozoriga olib chiqib sotish mumkin edi. Boltiq bo‘yi portlariga, Ukraina va Rossiya orqali Qora dengizga hamda Rossiyaning Uzoq sharqdagi bandargohlariga olib borilishi O‘zbekistonning transport imkoniyatlarini cheklab qo‘ygandi.
Mustaqillikning dastlabki yillarida eng qisqa, xavfsiz, qulay va arzon transport kommunikatsiyalarini qidirib topish vazifasi dolzarb bo‘lib qoldi. Chunki, bu vazifani hal etish mahsulot tannarxini tushirishga yordam beradi va shu bilan birga tashqi iqtisodiy aloqalarni yanada rivojlantirish, mamlakatni jahonda yuz berayotgan globalizatsiya jarayonida ishtirok etish uchun zamin yaratadi.
Jahon xo‘jaligi tizimiga O‘zbekiston transportining integratsiyalashuvida yangi loyiha, ya’ni Buyuk Ipak yo‘lining qayta tiklanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu masala 1998 yil 7-8 sentyabr kunlari Boku shahrida 32 mamlakat va 13 ta xalqaro tashkilotlardan tashrif buyurgan delegatsiyalar tomonidan qo‘llab quvvatlandi. Hozirgi kunda Ipak yo‘li loyihasi Xitoy, Markaziy Osiyo, Eron va Turkiyani YEvropa mamlakatlari bilan bog‘laydi. Birinchi navbatda Markaziy
Osiyo va Kavkazbo‘yi mamlakatlari, shuningdek, YEvropa Ittifoqi TASIS dasturi asosida TRASEKA loyihasining amalga oshirilishi YEvropa va Markaziy Osiyo transport
kamunikatsiyalarini bir-biriga yaqinlashtiradi (Naribayev M. K., 1998, s. 40.)
Buyuk Ipak yo‘lining qayta tiklanishi 1995-2000 yillarda ancha jonlandi va unga yangi yo‘nalish qo‘shildi. Jumladan, 1991 yil 13 dekabrda Ashxobodda O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va Turkmaniston davlat rahbarlari Tajan-Seraxs temir yo‘lini hamkorlikda qurishga kelishib olishdi. Qurilish 1992 yil boshlandi va 1997 yil uzunligi 295 km-li Tajan-Seraxs-
Mashxad yo‘li qurilishi tugallandi. Mazkur temir yo‘lning 130 km li qismi Turkmaniston hududiga, 165 km esa Eronga to‘g‘ri keladi.
Ushbu temir yo‘llar orqali O‘rta Osiyo mamlakatlari Xitoy davlatining Tinch okeani qirg‘oqlaridagi portlarga, Fors ko‘rfazi mamlakatlariga va O‘rta dengizi orqali YEvropaga chiqishi mumkin.
O‘zbekiston uchun Tashkent-Farob-Tajan-Seraxs-Mashxad-Bandar Abbos (uzunligi 4122 km) yo‘lagi ayniqsa ahamiyatlidir. Hisob- kitoblarga ko‘ra, bu yo‘nalishda yiliga 5,3 mln tonna yuk tashilishi mo‘ljallangan. Cariq dengizdagi Xitoy bandargoxlaridan Istanbulgacha bu yo‘lning qurilishi masofani anchagina qisqartiradi. Agar Transsibir temir yo‘li bu masofada 14000 km bo‘lsa, hozir Markaziy Osiyo mintaqasida 9500 km. ni tashkil etadi. Ushbu yo‘l tashilayotgan yuklarning tannarxini tushirishi bilan birga uni o‘z vaqtida yetkazib berishni ham ta’minlamoqda. Tajan-Seraxs-Mashxad temir yo‘li qurilishi 1992 yil boshlanib, 1996 yilda tamomlangan.
Transosiyo magistrali Sharqiy Osiyoni Markaziy Osiyo transport tizimi orqali YEvropa bilan bog‘laganligi sababli bu yo‘nalishga YEvropa mamlakatlari ham katta qiziqish bilan qaramoqda. Aytib o‘tilgan yo‘lga muqobil yo‘nalishlardan biri O‘zbekiston-Qozog‘iston-Xitoy yo‘nalishi bo‘lib, Tashkent - Olma-Ota – Taldiqo‘rg‘on – Drujba – Alashankou - Urumchi va undan Xitoyning Lyanyungan, Sindao hamda Shanxay portlarigacha davom etadi.
Mavjud ma’lumotlarga ko‘ra, yangi muqobil yo‘laklardan foydalanib tashilgan yuk O‘zbekistondan yaqin portlarga 5700 km. dan 3700 km ga qisqargan va eksport qilingan yuklarning 50 foizi shu yo‘llarga to‘g‘ri kelgan. Qolaversa, mintaqa iqlimi undan yil davomida to‘htovsiz foydalanish imkonini beradi. O‘zbekiston paxtasini Qozog‘iston va Rossiya orqali Ukraina portlariga yetkzish uchun tonnasiga 100 dollardan ziyod mablag‘ sarflasak, shu yuk TRASEKA orqali tashilganda 55 dollarni tashkil etadi.
Transport koridorlari birinchi navbatda iqtisodiy xavfsiz bo‘lishi kerak. Buning uchun xavfsizlikka taxdid soluvchi omillardan xoli yo‘nalishlar manfaatdor mamlakatlarni qiziqtiradi.
O‘zbekistonning dengizga chiqish imkonini beruvchi quyidagi yo‘nalishlarnini ko‘rsatish mumkin.
Afg‘oniston va Pokiston orqali Karachi porti (Xind okeanini) Turkmaniston va Eron, Turkiya orqali O‘rta YEr dengizga; Qozog‘iston va Xitoy hududi orqali Uzoq sharqdagi portlarga⁷.
Turkmaniston-Kavkaz orqali Qora dengizga va O‘rta YEr dengiziga olib chiquvchi yo‘lak, ya’ni Transkavkaz yo‘lagi. Ushbu yo‘lakda Dunay daryosidan foydalanib, YEvropa mamlakatlariga ham chiqish mumkin;
Qozog‘iston-Rossiya orqali Tinch okean portlariga;
Qozog‘iston-Rossiya orqali Shimoliy Muz okeani dengizlariga, YEvropaga; Latviya portlaridan foydalanib Boltiq bo‘yi mamlakatlariga;
Qirg‘iziston orqali Xitoy va uning dengiz portlariga.
Buyuk Ipak yo‘lining qayta tiklanishing yangi YEvropa-Kavkaz-Osiyoning “transport arteriyasi” deb atamoqdalar. Yuqoridagi avtomobil va temir yo‘llar Xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan magistral yo‘llarning jahon miqyosida ahamiyatini yanada oshiradi. Ular doirasida avtomobil yo‘llar respublikamizda o‘ziga xos tarzda rivojlanib bormoqda.