Informatika va axborot texnologiyalari fani haqida

  
Tiklash – bu tugma oyna ekran kengligida ochilganda paydo bo،ladi. Ekran 
kengligida ochilgan oyna chegara belgilariga ega emas, shuning uchun oynanig 
orqasida nima joylashganini ko،rib bo،lmaydi. Agar oynani o،zining chegaralangan 
sohasiga joylashtirishni, uni siljitishni va o،lchamini o،zgartirishni  hohlasangiz 
tiklash tugmasini bosing.  
Tavsiyanoma: Excel ning yangi versiyalarida tavsiyaoma lentasimon 
ko‘rinishga ega.  
Lentalar: lentalar tavsiyanoma bandlaridan iborat. 
 
 
10-rasm.MS Wors oynasining asosiy lentasi. 
HOME lentasi formatlashning asosiy buyruqlarini aks ettiradi.  
  INSERT lentasi ixtiyoriy obyektlarni qo‘yish imkonini beradi.  
Piktogrammalar ustiga shichqoncha olib borilsa eying buyruqlar xaqida 
yordamchi ma‘lumotlar paydo bo‘ladi.  Lentadagi ixtiyoriy buyruqning boshqa 
variantlariga strelka orqali kiriladi.  
  
 
11-rasm. Insert vkladakasi. 
INSERT  lentasidagi CHART tugmasi turli diagramma, grafiklar variantlarini  

---

52 
 
taklif qiluvchi oynani ochib beradi. 
12-rasm. Diagrammalar muloqot oynasi. 
 
Muloqot oynasi ochiq bo‘lganda turli variantlardan birini tanlab OK tugmasini 
bosamiz. Bekor qilish uchun CANCEL tanlanadi. Muloqot oynasi yopiladi.  
Muloqot oynasi ochiq bo‘lganda yordam olish uchun yuqori o‘ng burchakdagi ―?― 
belgisi tanlanadi. 
FILE lentasi 
FILE lentasi- Excelning asosiy lentasi bo‘lib,  sozlash, ochish, saqlash chop 
etish, yopish kabi muhim buyruqlarni o‘z ichiga oladi.  
Asboblar paneli (Toolbars): 
Excel 2010 versiyasida faqat ikkita asboblar paneli mavjud: asboblarga 
murojatni tez amalga oshiruvchi panel (Quick Access Toolbar), hamda MINI 
asboblar paneli. 
 
 

---

53 
 
 
11-rasm. Quick Access Toolbar-asboblarga tezda kirish paneli 
Bu panelda uchta tugma bor. Lekin unga tavsiyanoma orqali kerakli tugmalarni 
o‘rnatish mumkin.  
Mini Toolbar- MINI asboblar paneli 
Excelda matn belgilanganda uning ustida formatlash asboblar paneli paydo 
bo‘ladi. Shichqoncha ko‘rsatkichi paneldan chetga surilsa panel yo‘qaladi, 
shichqoncha belgilangan matnga o‘tadi.  
12-rasm.Sarlavha qatori 
  Sarlavha qatori- FORMULA BAR formulalar qatori oldida joylashgan 
kichik sohadir. U yaratish, sozlash, yacheyka va qatorlarni tanlash kabi kerakli 
buyruqlardan iborat.  
O‘ng tomonga yo‘naltirilgan strelka orqali ishchi kitobdan ixtiyoriy maxsus nomni 
tanlash mumkin. Funksiya yaratishda bu oyna o‘zgaradi va shu ishchi kitobda ko‘p 
ishlatiladigan funksiyalarni tanlash imkonini beradi.   
 
13-rasm. Formula Bar-formulalar paneli 
Formulalar  paneli  –  NAME  BOX        sarlavha  panelidan  o‘ng  tomonda 
joylashgan bo‘lib, ma‘lumotlani kiritish va taxrirlash uchun ishlatiladi. Bu panelda 
yacheykada  qo‘llanilgan  hamda  qo‘llanilayotgan  formula  va  funksiyalar  pydo 
bo‘ladi.  Yacheykada  formulani  hisoblash  natijasidagi  qiymat  turgan  bo‘lsa  ham 
panelda  formulani  ko‘rish  mumkin.  Faqat  yacheyka  yashiringan  ko‘rinishda 
formatlangan, varroq esa himoyalangan bo‘lsa ko‘rib bo‘lmaydi.  
    
 
 
14-rasm.Ishchi varaq. 
Ishchi varroq ma‘lumotlarni ko‘rish va taxlil qilish uchun ishlatiladi. Bir vaqtning o‘zida 
bir nechta ishchi varroqlarda ma‘lumotlarni kiritish va taxrirlash mumkin, boshqa ishchi 

---

54 
 
varroqlardagi ma‘lumotlarni formulalarda ishlatish mimkin.  Excelda grafik yaratishda uni 
joriy varroqqa yoki alohida varroqqa joylashtirish mumkin. Ishchi varroqlarning nomlari 
ishchi kitobning pastki qismidagi panelda aks etadi. Faol varroq nomi yirik yozuvda ajralib 
turadi  
. 
 
                                                      15-rasm. Axborot paneli (Status bar) 
 Axborot paneli dastur yuklangan ekranning pastki qismida joylashgan bo‘lib, unda 
excell  oynasida  sodir  bo‘layotgan    turli  xil  axborotlar  tasvirlanadi.  Chap  tarafda 
holatni  tasvirlovchi  indikator  o‘rin  olgan,  unda  foydalanuvchi  shu  paytda 
ishlayotgan  rejimga  mutanosib  holda  ―tayyor‖,  ―tahrirlash‖  va  shu  kabi  boshqa 
amallar holatini ko‘zdan kechirishimiz mumkin. Agarda bu vaqtda foydalanuvchi 
menyuga  kirsa,  axborot  paneli  menyudagi  kursor  yo‘naltirilgan  vazifaning 
qisqacha  tahririni  aks  ettiradi.  Faraz  qilaylik,  foydalanuvchi  vazifa  bajarmoqda, 
aytaylik  u  birorta  yacheykadan  nusxa  oldi.  Bu  vaqtda  axborot  panelida  olingan 
nusxaga tegishli bo‘lgan amallar qo‘llanmasi aks etadi. 
Vazifalar paneli (Task Panel) 
Axborot panelining yana chaprog‘ida klaviaturaning holati, ya‘ni ―num lock‖ va 
―caps lock‖ kabi buyruqlar holatini o‘zida aks ettiradi. 
 
Ko‘p marta foydalanilgan buyruqlarni o‘zida jamlagan oynani Vazifalar 
paneli deb nomlaymiz. Vazifalar paneli orqali faylni tez yaratish, 
modifikatsiyalash, qidirish va shu kabi boshqa amallarni bajarishimiz mumkin. 
  
U  ma‘lumotlar,  buyruqlar va  amallarni  boshqarish  kabi  xususiyatlarni ham 
aks ettiradi. Bundan tashqari vazifalar panelidagi buyruqlar ko‘k rangda ajratilgan, 
sichqonchani  ularga  yo‘naltirish  orqali  ularning  rangi  ko‘k  tusga  kiradi. 
Buyruqlarni  ishga  tushurish  uchun  chunchaki  sichqonchaning  chap  tugmasini  1 
marta bossak bas. 
  
Vazifalar paneli foydalanuvchi biror bir amalni bajarayotgan paytda ekranda 
avtomatik ravishda paydo bo‘ladi. Masalan INSERT, Lentalar, ClipArt yoki rasm 
qo‘yish amallaridan so‘ng.                                                 
                                                   Makroslar (Smart Tags) 
Makroslar  birinchi  marta  Microsoft  Office  XP  dasturida  foydalanishga 
topshirilgan.  Ular  foydalanuvchining  ko‘p  foydalanadigan  vazifalarini  bajarishini 
va  avtomatik  ishlar  ustidan  to‘la  boshqaruvga  ega  bo‘lishini  ta‘minlab, 
foydalanuvchining ish unumdorligini oshiradi. 
 

---

55 
 
16-rasm. Makroslarni o‘rnatish oynasi. 
Makroslarni ishga tushirish uchun ortiqcha ish harakat bajarishimiz shart 
emas. Qo‘yish(vstavka), Avtoto‘ldirish(avtozapolnenie), hatolarni 
topish(obnarujivanie oshibok) kabi amallardan tezkor foydalanishimiz uchun 
avtomatik ravishda paydo bo‘ladi. Masalan, biz qo‘yish (vstavka) operatsiyasini 
bajarib bo‘lganimizdan so‘ng yangi matnni boshlagunimizga qadar eski matn 
yonida paydo bo‘lgan ―qo‘yish‖ tugmasi yo‘qolmay turadi. 
Bu amallar teglarni vizuallashtirib, yacheykadagi taxmin qilinayotgan 
xatoliklarni ko‘rish imkonini beradi. Hatolarni to‘g‘irlash, xatolarni bekor qilish 
yoki uzoq tekshiruv kabi amallarni ham bajarishingiz mumkin. 
 O‘ng tarafdagi rasmda yacheykaga noto‘g‘ri yozilgan formulaning yonida 
paydo bo‘lgan teglarni ko‘rishingiz mumkin. 
Amaldagi hujjat (kniga) bo‘yicha harakatlanish 
Katta hajmdagi ishni bajarayotganingizda amaldagi hujjatda harakatlanishning 
ba‘zi bir turlarini bilib qo‘yishingiz kerak. Harakatlanish sichqoncha yoki 
klaviatura orqali amalga oshirilishi mumkin 
                                                                      Sichqoncha 
1. Sichqoncha bizga kichik masofalarga harakatlanishda as qotadi. Agar istalgan 
yacheykadagi + ishorasiga bossak, yacheykani ajratib aks ettirishimiz mumkin. 
Kursorning ajratilgan yacheykaga nisbatan turgan vaziyatini Excell turli xil 
ko‘rsatkichlar orqali ifodalaydi. Yacheykani ajratib ko‘rsatib, uning ichida 
harakatlansangiz  oq + ko‘rinishidagi kursorni ko‘rishingiz mumkin.   
Klaviatura – tugmalar jamlamasi. 
Ko‘rsatkichli tugmalarni bosish orqali kataklarni tanlash mumkin ( ko‘satkichlar 
klaviaturada joylashgan); 
Katakni belgilab unga  2 marotaba bosish orqaliu faollashadi. Shuningdek katakni 
Formula Barga  yoki F2 tugmasiga bosib faollashtirish mumkin. 
 
 
17-rasm.Aktiv kataklar. 
Katak faol bo‘lganda barcha turdagi buyruqlardan foydalanib bo‘lmaydi. 
Buning ychun ushbu holatdan chiqib ketish kerakligiga e‘tibor bering. 
Aylantirgich (prokrutka): 
 
 
18-rasm. Otkazish tasmalari. 

---

56 
 
Vertikal va gorizontal prokrutka belgilarini faol katakni joyidan 
qo‘zg‘atmaydi, lekin ishchi varaqning qolgan qismini ko‘rish imkoniyati mavjud 
bo‘ladi. 
Klaviatura 
  Agarda ishni davom ettirish extiyoji bo‘lsa, klaviaturadan foydalanish 
yaxshiroq. Quyida tugmalarning qo‘shilmalari keltirilgan. 
 
Harakat 
Tugmalar 
Tepaga 
[PAGE UP] 
Pastga 
[PAGE DOWN] 
Chapga 
ALT[PAGE UP] 
O‘ngga 
ALT[PAGE DOWN] 
Ischi varaq chegarasi 
CTRL+[Sichqonchaning mos 
tugmasi] 
Aniq katak 
[F5] keyin murojaatni kerakli 
bo‘lgan yacheykaga bosma qilib, 
ENTER tugmasi bosiladi. 
 
 
Joriy qatorning А ustuni 
[HOME] 
A1 katak 
CTRL+[HOME] 
Formulalar 
   Elektron  jadvallarda  asosiy  operatsiyalar  bosqich  bo‘lib:  qo‘shish,  ayirish, 
ko‘paytirish,  bo‘lish  hisoblanadi.  EXCELda  kataklarda  alohida  qiymatlarni 
o‘zgarishini  hisobga  olib,  ushbu  qiymatlar  saqlanuvchi  kataklarga  murojaat 
o‘rnatish imkoniyati ko‘zda tutilgan. 
    AgarA1 va A2 kataklarga qiymat kiritilgan bo‘lsa, u holda A1+A2 halatida 
A1  katagidagi  oldin  kiritilgan  qiymat  o‘zgarganda  avtomatik  ravishda  natija 
hisoblanadi.  Ushbu  hususiyat  EXCELni  jadvalli  hisoblarda  tengi  yo‘qligini 
ko‘rsatadi.  =  belgisikataklarda  formulalar  oldidan  qo‘yiladi  va  ularni  aniqlashga 
yordam beradi.    
     Ma‘lumotlar  bilan  asosiy  operatsiyalar  quyidagi  belgilar  bilan  amalga  
oshiriladi: 
Yig‘indi        + 
Ayiruv           - 
Ko‘paytiruv   * 
Bo‘luv             / 
Darajaga ko‘tarish ^ 
Formulalarni kiritish: 
Bu  natijani  ko‘rmoqchi  bo‘lgan  katakga  ma‘lumotlarni  kiritish  yo‘li  bilan 
amalga oshiriladi. Enter tugmdsini bosib, formulani tasdiqlagandan so‘ng, EXCEL 
natijani ishchi varoqqa chiqaradi. Hisoblashni esa formulalar qatorida ko‘rsatadi. 
 

---

57 
 
 
19-rasm.Formulalardan foydalanish. 
 Formulalardagi xatolar: 
    Ba‘zida formula natijalari boshqa rftakka murojaat qilganda yoki noto‘g‘ri 
arifmetik amallarni amalga  oshirganda noto‘g‘ri chiqadi. Bularni formulalarni 
qayta tahrirlash yo‘li bilan bartaraf etish mumkin.