Informatika 2017 qqalpoq indd

Tariyxıy  maǵlıwmatlar

Adamlardıń  sóylesiw  quralı  bolǵan  til  sıyaqlı  sanlardıń  da  óz  tili 

bar  bolıp,  ol  da  óz  álipbesine  iye.  Bul  álipbe  cifrlar  hám  sanlardı 

bildiriw  ushın  qollanılatuǵın  belgilerden  ibarat.  Mısalı,  kúndelikli 

turmısımızda  qollanılatuǵın  arab  cifrları  1,  2,  ...,  9,  0  yaki  5-klass 

matematikasınan  belgili  bolǵan  Rim  cifrları  I,  II,  V,  X,  L,  C,  D, 

M, ..., sanlar  álipbesiniń  elementleri  bolıp  esaplanadı.  Hár  qıylı 

---

22

dáwirlerde  hár  qıylı  xalıqlar,  qáwimler  cifrlar  hám  sanlardı  ańlatıwda 

hár  qıylı  belgilerden  paydalanǵan.  Mısalı,  áyyemgi  Mısır  onlıq  sanaq 

sistemasında  sanlar  cifrlardıń  birigiwi  túrinde  jazılǵan  bolıp,  hárbir 

cifr  izbe-iz  9  retten  artıq  tákirarlanbaǵan:

1

10

100

1000

10000

100000

1000000

Mısalı,  Mısır  onlıq  sanaq  sistemasında  632107  sanı  tómendegishe 

jazılǵan:

Mayya  sanaq  sistemasında  0  cifrı  hám  jáne  19  cifr  kirgizilgen. 

Mayya  sanaq  sisteması  gorizontal  baǵdarda  emes,  al  vertikal  baǵdarda 

jazılǵan.  Mısalı:  20

 

=

 

1

 

.

 

20

 

+

 

0;  32

 

=

 

1

 

.

 

20

 

+

 

12;  429

 

=

 

1

 

.

 

20

2

 

+

 

1

 

.

 

20

 

+

 

9; 

4805

 

=

 

12

 

.

 

20

2

 

+

 

0

 

.

 

20

 

+

 

5.

Sanlar

20

32

429

4805

3-tańbalı

2-tańbalı

1-tańbalı

Áyyemde  ayırım  xalıqlar  qollanǵan  sanlar  álipbesinde  bes  (áy-

yemgi  Afrika  qáwimlerinde),  on  eki  (mısalı,  inglislerdiń  sanlar  álip-

besinde),  jigirma  (XVI

 

—

 

XVII  ásirlerde  Amerika  materiginde  jay-

lasqan  actek,  mayya  qáwimlerinde;  eramızdan  burınǵı  II  ásirde  Batıs 

Evropada  jasaǵan  keltlerde;  francuzlarda),  ayırımları  alpıs  (áyyemgi 

bobilliklerde)  belgini  óz  ishine  alǵan.  Olar  sáykes  ráwishte  bes  (qısqa 

I  bap.  Informaciya

---

23

  4-sabaq.  Sanaq  sistemaları  haqqında