Информационные системы Тема: «Документальные информационные системы»

3-mavzu. Axborot tizimlari Маъруза 5: «Hujjatli axborot tizimlari»

• Aхборотни ифодалаш.
• Замонавий бошқарув тизимларида қарор қабул қилиш масаласи бошқариладиган объект ҳақидаги билимларни олишни ва мустаҳкамлашни хамда одам - мутахассис (муҳандис, иқтисодчи, ўқитувчи) учун хос бўлган қарор қабул қилиш моделларини амалга оширишни талаб қилади. Инсоннинг билимларни тўплаш ва ундан фойдаланиш, қарор қабул қилиш қобилиятини табиий ақл (интеллект) деб аташ мумкин; ахборот тизимининг шунга мос келадиган имкониятлари сунъий интеллект деб аталади.
• Билимлар базалари қуйидагиларни ўз ичига олади:
• -предмет соҳасида мавжуд бўлган қонуниятларни акс эттирувчи ва маълумотлар базасида мавжуд бўлмаган, лекин предмет соҳасининг маълум бир ҳолатида мавжуд бўлган янги фактларни олиш имконини берувчи, шунингдек, мавзу соҳасининг потенциал ҳолатини башорат қилиш имконини берадиган маълумотларни;
• -маълумотлар базасидаги маълумотларнинг тузилиши ҳақидаги маълумотларни (мета-ахборот);
• -кириш тилини тушунишни, яъни киритиш сўровларини ички тилга таржима қилишни таъминлайдиган маълумотларни.

• Билимлар деганда "муман" билимлар ҳақида эмас, балки у ёки бу билим модели ёрдамида олинадиган билимлар ҳақида гапирилади. Билимларни ифодалашнинг асосий фарқларга эга учта модели мавжуд: ишлаб чиқариш (продукцион) модели, фреймлар модели ва семантик тўрдар модели.
• Билимларнинг ишлаб чиқариш (продукцион) модели учта асосий компонентдан иборат:
• -ишлаб чиқариш (продукцион) тизимидаги билимлар базаси бўлган қоидалар тўплами;
• -бошланғич фактларни ва ушбу фактлардан ишлаб чиқарилган (олинган) хулосалар натижаларини сақлайдиган ишчи хотира;
• -ишчи хотира мазмунига мувофиқ қоидалардан фойдаланадиган ва янги фактларни яратувчи хулоса механизми.

• Фреймлар назарияси янги фактларни инсон онгида ҳар бир объект учун шаклланган (аниқланган) кадрлар (рамкалар) билан таққослаш орқали билимларни мустаҳкамлашга асосланади. Бу кадрларни компютер хотирасида ифодаловчи структура фрейм деб аталади (инглиз тилидан рамка деб таржима қилинган). Фреймлар ёрдамида биз билимларни тизимлаштириш жараёнини инсон билимларини тизимлаштириш тамойилларига имкон қадар яқинроқ шаклда тасаввур этишга ҳаракат қиламиз. Фрейм - бу жадвал бўлиб, унинг тузилиши ва ташкил этиш тамойиллари реляцион маълумотлар моделидаги муносабатлар тушунчасига монанддир. Фреймни слоти - бу берилган фрейм тайинланган объект ҳақидаги билимларни олиш учун мўлжалланган маълумотлар элементи.
•  
• Фрейм тизимлари билимларни ифодалашнинг продукцион моделига нисбатан бир қатор афзалликларни беради:
• -билимлар концептуал объектлар асосида ташкил этилган;
• -декларатив ("объектлар қандай тузилган (жойлаштирилган)") ва процедурали (жараёнли) (“объектларнинг ўзаро таъсири қандай”) билимларининг комбинациясига рухсат берилади;
• - фреймлар иерархияси инсон идрокига таниш бўлган тушунчаларни таснифига (синфланишига) жуда мос келади;
• - фреймлар тизимини кенгайтириш ва ўзгартириш осон.

• Маълумотларнинг семантик моделлари предмет соҳасининг тузилишини ифодалаш воситасидир. Бу моделлар умумий тушунчалар мажмуидан фойдаланади ва уларни ифодалашда фойдаланиладиган конструкциялари, моделдаги тушунчаларни акс эттиришнинг тўлиқлиги ва ахборот тизимларини ишлаб чиқишда қўллашни қулайлиги билан фарқланади. Табиий тил семантик тўлиқлик меъёри сифатида қаралади ва моделларда тил конструкцияларини расмийлаштириш учун математик тилшунослик (лингвистика) аппарати қўлланилади.
• Aхборотнинг типик тузилмасини шакллантириш тамойиллари:
• -ахборотни бир марта киритиш ва ундан кўп марта фойдаланиш;
• -асосий фойдаланувчилар гуруҳларини ахборот эҳтиёжларини қондиришнинг тўлиқлиги;
• -ресурсларни зарур ҳужжатлар билан тезкор тўлдириш;
• -ресурслардан офлайн ва онлайн режимларда қулай фойдаланиш;
• - тор мавзудаги ва кенг мавзудаги конкрет сўровларни бирдек бажариш.

• Aхборот тизимлари фойдаланувчилари томонидан шакллантириладиган сўровномалар қуйидаги йўллар билан амалга оширилади:
• -сўровга жавоб бўлган хабарлар маълумотлар базасида аниқ сақланади ва жавоб олиш жараёни маълумотлар базаси файлларидан сўровномани қаноатлантирадиган маълумотлар тўпламини (билимларни) танлашдир;
• -жавоб маълумотлар базасида аниқ мавжуд эмас ва мавжуд маълумотларга асосланган хулоса чиқариш жараёнида ишлаб чиқарилади.