|
SHunday qilib, faoliyat haqida gapirish uchun avvalo kishi faolligining maqsadi qanchalik anglanganligini aniqlash zarurdir.
Faoliyat – bu borlikka nisbatan faol munosabatning shaqlidir, u orqali inson bilan borlik ortasida aloqa urnatiladi. Faoliyat orqali kishi tabiatga, narsalarga, boshqa kishilarga ta’sir qiladi. Ana shu xarakatlarda kishi ozining ichki moxiyatini ochib, atrofdagi narsalarga nisbatan sub’ekt, odamlarga nisbatan shaxs rolini bajaradi. U narsalarning javob ta’sirini boshdan kechirish orqali esa kishilar narsalar, tabiat va jamiyatning xaqiqiy, ob’ektiv, ichki moxiyatini bilib oladi.
Xar bir oddiy ishni bajarishga qaratilgan va faoliyatning nisbatan tugallangan elementi ish – xarakat deb aytiladi. Bu keltirilgan misolimiz predmetli ish – xarakatlardir. CHunki u tashki olamdagi u yoki bu predmetning xolatini yoki xususiyatini ozgartirishga karatilgan boladi.
Xar qanday predmetli ish – xarakat bir qancha xarakatlardan tashkil topadi.
Biror faoliyatni bajarishdagi barcha xarakatlar kishi tomonidan nazorat qilinib tuzatilib boriladi. Nazorat qilish va xolatlarni tuzatish qobiliyatidan maxrum bolgan kasallar xatto eng oddiy ish-xarakatni ham muvoffaqiyatli bajara olmaydi. Ular stakanni stoldan olishda, ogizga olib kelishda xatolarga yol qoyadilar.
Nazorat qanday yul bilan amalga oshiriladi? Bu sezgi organlari /korish, eshitish, muskul sezgi va boshqalar/ orqali amalga oshiriladi. CHunki xar bir ish – xarakatni bajarayotganimizda barcha xarakatlarimizni kozimiz orqali yoki eshitish sezgimiz orqali tekshirib turamiz.
Faoliyatning tuzilishi quyidagicha: ehtiyoj-motiv-maqsad-reja-usul-harakat-natija-xulosa
Agar hayvonlarning xatti-harakati butunlay atrof-muhit bilan belgilansa, kishining faolligi uning ilk yoshlaridanoq butun insoniyat tajribasi va jamiyat talablariga kora yonaltirib boriladi. Xatti-harakatning bu turi shu qadar oziga xoslikka egaki, psixologiyada unn atash uchun maxsus termin - faoliyat termini qollaniladi. Faollikning bu, alohida maxsus insoniy turining farq qiluvchi psixologik belgilari nimalardan iborat?
Bu farq qiluvchi belgilardan biri shundan iboratki, faoliyatning mazmuni tamomila uni keltirib chiqargan ehtiyoj bilan, belgilanmaydi. Basharti motiv sifatidagi ehtiyoj faoliyatga turtki berib, uni ragbatlantirar ekan, u holda faoliyatning shakllari va mazmuni ijtimoiy shart-sharoitlar, talablar va tajriba bilan belgilanadi. Masalan, kishini ishlashga undagan motiv (sabab) ovqatga nisbatan ehtiyoj tugilishidan ham kelib chiqishi mumkin. Lekin odam stanokni, masalan, uning ochligini bartaraf etnsh uchun emas, balki bu unga topshirilgan detalni tayyorlash imkonini bergani uchun ham boshqaradi. Uning faoliyati mazmuni shunchaki ehtiyoj bilan emas, balki maqsad bilan - undan jamiyat talab qilayotgan muayyan mahsulotni tayyorlash uchun belgilanadi.
Kishining nima uchun muayyan tarzda harakat qilayotgani uning nimani kozlab ish qilayotganiga mos kelmaydi. Uni faoliyatga undovchi xohish-istaklar, sabab bilan ushbu faoliyatni yonaltiruvchi bevosita maqsad bir-biriga togri kelmaydi.
Binobarin, faoliyatnnng birinchi farqli belgisi shundan iboratki, u faollik manbai bolgai ehtiyoj sifatida yuzaga chiqqan holda faollikning yonaltiruvchisi bolgan anglanilgan maqsad bilan bashqariladi. K. Marks faoliyatning ushbu eng muhim belgisini qayd etarkan, shunday deb yozgan edi: «Orgimchakning ishi toquvchining ishini eslatadi, asalari ham mumdan uya yasab, ba'zi kishilarni - me'morlarni uyatga qoldiradi. Lekin eng yomon me'mor ham eng yaxshi asalaridan avvalo shu bilan farq qiladiki, u mumdan uya yasashdan oldin, bu uyani miyasida koradi.
Mehnat protsessining oxirida bu protsess boshlanmasdan oldinoq kishining tasavvurida, ya'ni fikran mavjud bolgan natija hosil boladi. Kishi asalaridan tabiat bergan narsaning formasini ozgartirish bilangina farq qilib qolmaydi; tabiat bergan narsada u oz ongli maqsadini ham amalga oshiradi, bu maqsad, qonun sifatida, kishining ish usulini va bu ishning xarakterini belgilab beradi va kishi oz irodasini ana shu maqsadga boysundirishi lozim».
Levin yuqorida keltirgan sozlarida faoliyatning psixik jihatdan boshqarilishining yana bir muhim belgisini qayd etadi. Faoliyat muvaffaqiyatli bolishi uchun psixika narsalarning xususiy ob'ektiv xossalarini aks ettirishi va ular bilan (organizmning ehtiyojlari bilan emas) oldiga qoyilgan maqsadga erishish usullarini ham belgilab berishi lozim. Va nihoyat, faoliyat kishining xulq-atvorini maqsadga qaratilgan harakatlarni royobga chiqarish, xususan olganda esa yuzaga kelgan ehtiyojlarni, ozicha zudlik bilan qondira olmaydigan, ya'ni bevosita madadga tayanmaydigan faollikni ragbatlantirish va qollab-quvvatlash imkonini beradigan darajada boshqarishga qodir bolishi kerak. Bundan korinib turibdiki, faoliyat bilish va iroda bilan chambarchas bogliq boladi, ularga tayanadi, bilish va irodaviy jarayonlarsiz yuz berishi mumkin emas.
Do'stlaringiz bilan baham: |
