Industrial iqtisodiyot

ko‘proq yoki kamroq 
darajada
boshqarilishga muhtojdir. 
Boshqaruv individ yoki jamoa faoliyatining alohida turi sifatida har 
qanday ijtimoiy jamiyatga xos jarayondir. Lekin uning tavsifi, maqsadi, 
vazifalari, jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida turlicha bo‘lishi 
mumkin. Shu sababli har bir bosqichda bu kategoriyaning asosiy 
muammolari chuqur, har tomonlama tadqiq qilinadi va ularning yechimi 
topiladi.
Iqtisodiyotda boshqarishning eng muhim muammolari quyidagi-lardan 
iborat bo‘lishi mumkin: 
1.
Boshqaruvning nazariy asoslari va fundamental qoidalarini ilmiy va 
amaliy tomondan ishlab chiqish: Bunda jamiyat taraqqiyotining yangi 
sharoitlarida boshqaruvning mohiyati, ahamiyati, mazmuni, maqsadi va 
vazifalarini aniqlash; 
2.
Boshqaruvni bozor iqtisodiyoti va xo‘jalik faoliyatini democrat-
lashtirish tamoyillari hamda usullari bilan uyg‘unlashtirish; 
3.
Iqtisodiyotni boshqarishning eng yuqori samara keltiradigan 
usullarini aniqlash; 
4.
Boshqaruv idoralarining tashkiliy tuzilmasini, ularning funksiyalari, 
huquqlari va majburiyatlarini belgilash; 

---

85 
5.
Boshqaruv idoralarini hozirgi zamon texnika va texnologiyasi bilan 
ta’minlash, ular faoliyatida statistik va iqtisodiy-matematik usullarni keng 
miqyosda joriy etish, axborot ta’minoti va boshqaruv jarayonida 
ishlatiladigan hujjatlashtirish tizimini takomillashtirish; 
6.
Jamoani boshqarishning eng yaxshi shakl va usullarini izlab topish 
hamda ularni ishlab chiqarish boshqaruvida joriy etish; 
7.
Sanoat va uning barcha tarmoqlarini boshqarishda xorijiy 
mamlakatlarning ilg‘or tajribalaridan keng miqyosda foydalanish. 
Boshqaruv ilmi (menejment)da boshqaruvning ikki xil tushunchasi 
mavjud bo‘lib, ularning birini boshqaruvning subyekti va ikkinchisini 
boshqaruvning obyekti tashkil etadi. 
Boshqaruv subyekti – bu jismoniy yoki yuridik shaxslar bo‘lib, undan 
amaldagi qonunlar asosida hokimiyat idoralari tomonidan berilgan 
vakolatlarga muvofiq huquqiy ta’sir yuzaga keladi. 
Boshqaruv obyekti – bu boshqaruv subyektining huquqiy ta’siri 
qaratilgan narsadir. Bunga ishlab chiqarish va xo‘jalik tizimlari, ijtimoiy-
iqtisodiy jarayonlar, jismoniy va yuridik shaxslar kirishi mumkin. 
Ko‘rinib turibdiki, u holatda ham, bu holatda ham insonlarni 
boshqarish insonlarning o‘zi tomonidan amalga oshiriladi. Faqat kishilar, 
ularning faoliyati, jumladan, mahsulot ishlab chiqarish, xo‘jalik va boshqa 
jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyatlari boshqaruvning predmeti, ya’ni 
hozirgi zamon menejmentining asosi hisoblanadi. Boshqaruvning subyekti va 
obyektisiz menejment fan va xo‘jalik tajribasi sifatida o‘z mazmun va 
mohiyatini yo‘qotadi. 
Albatta, minglab kishilar ishlaydigan sanoat ham bu tushuncha va 
mulohazalardan holi emas. Ayniqsa sanoat ishlab chiqarishida “subyekt“ va 
“obyekt“ tushunchalari boshqa tarmoqlarga nisbatan xiyla ravshanroq 
ko‘rinadi. 
Bunda 
vazirlik, 
kompaniya 
va 
korporatsiyalar-dagi 
boshqaruvchilar 
korxonadagi 
boshqaruvchilarga, 
korxonadagi 
boshqaruvchilar esa sex, uchastka boshqaruvchilariga rahbarlik qiladilar. 
Ko‘rinib turibdiki, sanoatni boshqarish ham ijtimoiy ishlab chiqarishda amal 
qiladigan qonun va qoidalarga bo‘ysunadi. Shu tufayli sanoatni boshqarish 
ijtimoiy ishlab chiqarishning tarkibiy va ajralmas qismi hisoblanadi. 
Boshqaruv jarayoni
17
qayerda amalga oshirilishidan qat’iy nazar, siklli 
(davriy) va ayni vaqtda uzluksiz hisoblanadi. Boshqaruv davri maqsadning 
aniqlanishidan unga erishilgungacha bo‘lgan vaqtni o‘z ichiga oladi. Demak, 
uning asosiy bosqichlari quyidagilardan iborat: 

maqsadni shakllantirish (belgilash); 

maqsadni rejalashtirish va bashorat qilish; 

qabul qilingan qarorlar yoki maqsadli vazifalarni muvofiqlashtirish; 
17
Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.54. 

---

86 

erishilgan natijalarni tahlil etish va baholash; 

yangi boshqaruvli tizimni tanlab olish va aniqlash.
Bu barcha sikllar uchun eng muhim boshqarmaviy tizim hisoblanadi. 
Faqat bunday tizim boshqaruvning negizini tashkil etadi. Ta’sir etish 
samarali bo‘lishi uchun quyidagi asosiy shartlarga rioya qilish zarur: 

boshqarishning subyekti va obyekti boshqaruvchi va boshqariluvchi 
quyi tizimlar sifatida bir-biri bilan sababli- natijaviy bog‘liq bo‘lishi zarur; 

boshqaruvchi quyi tizimning aniq boshqarish bo‘yicha maqsadi 
bo‘lishi kerak; 

boshqaruvchi quyi tizim boshqaruv obyektining ahvoli, uning 
faoliyati natijalari, atrof-muhitning imkoniyatlari to‘g‘risidagi axborotni 
qabul qilish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak; 

boshqaruv obyekti boshqarmaviy ta’sirlarni qabul eta oladigan 
bo‘lishi va ularning mazmuniga mos keladigan ishlarni bajara olishi kerak. 
Bu shartlarga rioya qilish boshqaruvchanlikni, ya’ni boshqaruv 
tizimining ishchanligini ta’minlaydi. Boshqaruvning obyekti qanchalik 
murakkab bo‘lsa, boshqaruv idorasining ishchanlik qobiliyati ham shunchalik 
yuqori bo‘lishi darkor. 
Har qanday boshqaruv o‘z maqsadi va vazifalariga ega bo‘ladi. 
Maqsad
– bu inson faoliyatining avvaldan fikran o‘ylangan natijasidir. 
Shunga binoan, boshqaruvning maqsadi deganda, boshqaruv subyektining 
oldindan o‘ylangan, mo‘ljallangan, erishish zarur bo‘lgan natijasi tushuniladi. 
Sanoatda esa bu ko‘p va sifatli mahsulot ishlab chiqarish va uni o‘z vaqtida 
sotish hamda mo‘ljallangan foydani olishdir. 
Har qanday maqsadga ma’lum talablar qo‘yiladi. Dastavval, maqsad 
ilmiy va amaliy jihatdan asoslangan bo‘lishi kerak. Ikkinchidan, u aniq, 
yaxshi ifodalangan va manzilli bo‘lishi zarur. Uchinchidan, qo‘yilgan maqsad 
erishimli bo‘lishi, ya’ni unga yetishishning imkoniyatlari, shart va sharoitlari 
hisobga olingan bo‘lishi kerak. 
Qo‘yilgan maqsadga erishish uchun ma’lum vazifalarni bajarish kerak 
bo‘ladi. Ma’lumki, vazifa – bu avvaldan belgilangan, aniqlangan, 
ko‘rsatilgan, bajarilishi va hal etilishi lozim bo‘lgan ish, narsadir. 
Sanoat ishlab chiqarishida boshqaruvning vazifalari quyidagilar-dan 
iborat: 
1.
Kelajakni aniq ko‘rmoq (istiqbolni to‘g‘ri bashorat qilish va unga 
monand bo‘lgan faoliyat dasturini tuzish); 
2.
Tashkillashtirmoq (sanoatning ichki, moddiy va ijtimoiy tuzilmasini 
barpo etish); 
3.
Personalni idora qilmoq (sanoat ishlab chiqarish xodimlarini 
harakatga keltirish); 
4.
Kelishish (harakat va tirishqoqlikni bir biri bilan uyg‘unlashtirish); 

---

87 
5.
Nazorat qilish va kuzatish (joriy etilgan va berilgan buyruq asosida 
harakatning, ya’ni faoliyatning qanday tarzda bo‘layotganini mushohada 
qilish). 
Boshqarish jarayonida oldindan ko‘ra bilish nihoyatda katta 
ahamiyatga ega. Barcha jarayonlarni kuzatib, ularning o‘zgarishiga qarab 
ishlab chiqarish, ish bajarish yoki xizmat ko‘rsatish boshqarilib turiladi. 
Masalan, mahsulotga bo‘lgan ehtiyoj, narx-navo, texnika va texnologiyalar 
o‘zgarishi, ish haqi va ijtimoiy muhofazaning holati ishlab chiqarishga katta 
ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun vaziyatga qarab kerakli o‘zgarishlarni zudlik 
bilan amalga oshirish kerak bo‘ladi. 
Boshqarish jarayonida rejalashtirish ham muhim ahamiyat kasb etadi. 
Ayniqsa, mahsulot hajmini belgilaganda uni barcha resurslar bilan ta’minlash 
va ularni yetkazib berish masalasiga katta e’tibor berish kerak bo‘ladi. 
Ma’lumki, rejalar bir kunlik, o‘n kunlik, bir oylik, bir kvartallik, bir yillik, 
besh yillik va o‘n-o‘n besh yillik bo‘lishi mumkin. Oxirgisi konsepsiya, 
prognoz, ya’ni bashorat tushunchalari bilan bog‘liqdir. 
Ishlab chiqarish jarayoni uzluksiz bo‘ladi, chunki u eng avvalo yuzaga 
keladi, shakllanadi, rivojlanadi va takomillashadi. Ana shu o‘zgarishlarni 
tashkilotchilik ta’minlaydi. Tashkilotchilik – moddiy texnika ta’minoti, 
ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etish va tayyor mahsulotni sotish 
jarayonlaridan iborat bo‘ladi. Tashkilotchilikka kunda yuz beradigan 
muammolarni tez hal etish bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyat ham kiradi. 
Muvofiqlashtirish va nazorat ham muhim vazifalardan hisoblanadi. 
Tarmoqlar, korxonalar, sexlar va uchastkalar, bo‘limlar hamda unda 
ishlaydigan xodimlar faoliyatini muvofiqlashtirib turilgandagina yuqori 
natijalarga erishish mumkin bo‘ladi. Barcha topshiriqlarning o‘z vaqtida 
bajarilishini ta’minlash uchun nazorat kerak bo‘ladi. 
Boshqaruv jarayoni odatda quyidagicha amalga oshiriladi: 

boshqariladigan obyektning holati ishlab chiqarishga salbiy ta’sir 
ko‘rsatadigan omillar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni yig‘ish; 

obyektning har xil holatini taxmin qilish va muayyan vaziyatdagi eng 
yaxshi holatini belgilash; 

boshqarishga oid qaror va qoidalarni ishlab chiqish va ularni 
boshqaruvchiga yetkazish; 

berilgan topshiriqlarning o‘z vaqtida bajarilishini ta’minlash. 
Ushbu tartib doimo, uzluksiz qaytarilib turadi. 
Boshqaruv jarayoni amalga oshishi uchun boshqaruv idorasi tashkil 
etiladi. Bu idora eng kamida o‘zining rahbariga, buxgalteri va 
ta’minotchisiga ega bo‘lishi kerak. Ish ko‘lami ortib borishi bilan boshqaruv 
apparatida boshqaruvchilar va xodimlar soni ham ortib borishi mumkin. 
Lekin, oddiy va juda sodda boshqaruv idoralari bilan murakkab obyektlarni 

---

88 
boshqarish mumkin emas. Shu sababli ishlab chiqarishni boshqarishning 
maqbul zveno va pillapoyalari tashkil etiladi.