Industrial iqtisodiyot

Xomashyodan ratsional foydalanish
– sanoat xomashyo bazasini 
kengaytirish va mustahkamlashning muhim manbaidir. Iqtisodiy nuqtai 
nazardan xomashyodan maqsadga muvofiq va ratsional foydalanishda ko‘p 
jihatdan qayta ishlovchi sanoat tarmog‘i yoki korxona uchun xomashyoni 
to‘g‘ri tanlash katta ahamiyatga ega. 
Xomashyo xususiyatini va sifatli texnologik jarayonni tanlashga va 
uning progressivlik darajasiga, mashinalardan va vaqtdan foydalanish 
darajasiga, ishlab chiqarish siklining uzunligi va umuman ishlab 
chiqarishning barcha texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlariga ta’sir ko‘rsatadi. 
Hozirgi paytda har bir sanoat tarmog‘ida bir necha tur xomashyo 
qo‘llaniladi. Ayrim tarmoq uchun qaysi xomashyoni tanlab olish maqsadga 
muvofiq ekanligini aniqlash uchun quyidagi ko‘rsatkichlar bo‘yicha turli 
xomashyolarni qiyoslash zarur: solishtirma kapital xarajatlari; mehnat 
unumdorligi; mahsulot tannarxi; mahsulot sifati; mahalliy xomashyodan 
maksimal foydalanish; kamyob bo‘lmagan xomashyodan foydalanish; 
ishlatilmaydigan 
chiqindilardan 
foydalanish 
mumkinligi; 
sun’iy 
materiallardan 
foydalanish 
mumkinligi; 
xomashyoning 
progressiv 
texnologiya talablariga javob berishi; xomashyoning bo‘lg‘usi tayyor 
mahsulot sifat ko‘rsatkichlariga javob berishi; ma’lum davrda ma’lum 
tarmoqda qo‘llashning iqtisodiyot nuqtai nazaridan maqsadga muvofiqligi; 
ayrim hududlarning o‘ziga xos xususiyatlari; ayrim tarmoqlardagi texnika 
taraqqiyoti. 
Qazib chiqarish tarmoqlarida va qishloq xo‘jaligida olinadigan 
xomashyo va materiallar bevosita mahsulot olish uchun qayta ishlashdan 
oldin bir marta ishlanadi. Bundan maqsad, xomashyoni unda bo‘lgan 
keraksiz qo‘shimchalardan tozalashdir. 
Xomashyodan to‘liq va har tomonlama foydalanib, uning turli 
qismlaridan turli xil mahsulotlar olish uchun xomashyodan kompleks 
foydalanish kerak. 
Xomashyo resurslarini kengaytirish va tejashning yana bir yo‘li 
xomashyo va materaillardan qayta foydalanishdir. Masalan, yedirilgan 

---

193 
mashinalar, binolar va eski texnikalarning metall qismlari, buzilgan 
binolarning g‘ishtlari, qog‘oz materiallari va boshqalardan sanoatda qayta 
foydalanish mumkin.