Sanoat tarmoqlari bo’yicha sanoat-ishlab chiqarish asosiy fondlarini eskirishi
(yil oxiriga fondlar umumiy qiymatidan
foiz hisobida)
2005y
2010y
2014y
2015y
2016y
Jami sanoat
SHu jumladan:
35,2
49,8
43,1
43,3
42,7
- elektr-energetika
28,5
48,3
47,5
48,9
46,6
- yoqilg’i sanoati
23.1
31,4
32,5
32,7
34,2
- qora metallurgiya
48,4
56,2
43,0
44,0
44,3
-rangli metalurgiya
60,1
62,1
43,0
51,7
50,7
-mashinasozlik va
metalni qata ishlash
30,4
71,2
59,6
60,5
44,7
- kimyo va neftь-kimyo
30,4
63,1
45,6
45,8
47,8
- qurilish materiallari
36,7
56,7
41,6
41,8
47,6
- engil sanoat
29,0
30,7
24,2
28,0
31,1
- oziq-ovqat sanoati
29,0
59,3
54,9
55,9
56,9
h
Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi ma’lumotlari
Korxonalarda faqat ishlayotgan mashina va asbob-uskunalargina emas, balki
bekor turganlari ham to’ziydi (emiriladi). Mashina va asbob-uskunalarning jismoniy
eskirish darajasi ularning xizmat muddati va to’zish (emirilish) darajasiga nisbatan
aniqlanadi.
Fan-texnika taraqqiyoti va mehnat unumdorligi o’sishi tufayli ishlab turgan
mashina va asbob-uskunalar qiymatining kamaytirilishi, nisbatan unumli va tejamli
yangi mashinalarning va asbob-uskunalarning ishlab chiqarishga joriy qilinishi
natijasida ishlatilayotgan mashinalarning jismoniy eyilish muddati tugamasdan turib
qadrsizlanishi - asosiy fondlarning ma’naviy eskirishi, deb ataladi. Ma’naviy
eskirish fondlarning bahosini vaqti-vaqti bilan qayta ko’rib chiqishni shart qilib
qo’yadi. Eskirgan asosiy fondlarni yangilari bilan almashtirish rejali ravishda eng
kam mehnat va mablag’ sarf qilish yo’li bilan amalga oshiriladi.
Asosiy fondlar ishlab chiqarish jarayonida asta-sekin eskirib, o’z qiymatining
ma’lum qismini amortizatsiya sifatida ishlab chiqarilayotgan tayyor maxsulot
qiymatiga oz-ozdan ko’chirib boradi.
Amortizatsiya - (lotincha amortisatio - qoplash), asosiy kapital (fondlar)
amortizatsiyasi - asosiy kapital (mashina va mexanizmlar, jihozlar va uskunalar,
binolar va inshootlar)ning ekspluatatsiya jarayonida eskirishi va ayni paytda ular
qiymatining muayyan davr davomida ishlab chiqarilayotgan tayyor maxsulotga o’tib
borishi.
12
Asosiy vositalar moddiy yoki jismonan va ma’nan eskiradi. Moddiy eskirish
mehnat vositalaridan foydalanish jadalligi va ularning korxonada ishlatilgan
muddatlari bilan belgilanadi. Ma’naviy eskirish fan va texnika taraqqiyoti natijasida
mehnat vositalarining arzonlashuvi hamda iqtisodiy jixatdan mukammal bo’lgan
yangi mexnat vositalarining yaratilishi va joriy qilinishi bilan bog’liq. Amortizatsiya
me’yori asosiy fondlar turiga, xizmat qilish muddatiga ko’ra tabaqalashtiriladi.
Amortizatsiya qiymati ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxiga kiritib boriladi.
Mahsulot sotilgach, bu qiymat amortizatsiya ajratmalari ko’rinishida eskirgan
jihozlar o’rniga yangisini sotib olish uchun zarur bo’lgan mablag’lar so’mmasi
tarzida jamg’ariladi.
Amortizatsiya ajratmalari - mahsulot tannarxiga kiritiladigan asosiy fondlar
amortizatsiyasi so’mmasi; asosiy fondlarni qisman tiklash (kapital ta’mir va
yangilash) va to’liq tiklash (renovatsiya) fondlarini yaratishga xizmat qiladi.
Amortizatsiya ajratmalari me’yorlari asosiy fondlar qiymatiga mutanosib, ya’ni
taxminiy foydalanish muddatiga tekis taqsimlanishi yoki kamayib boruvchi balans
usulida - jadallashtirilgan tartibda hisoblanishi mumkin. Jadallashtirilgan tartibda
foydalanishning birinchi yilida amortizatsiya me’yori 2 marta oshiriladi, ikkinchi
yili qoldiq qiymatining 20 foizi miqdorida va shu tarzda ajratmalar nazarda tutiladi
va bu ish shu tarzda davom ettiriladi. Natijada asosiy fondlar qiymatining 2/3 qismi
ular xizmat muddatining yarmidayoq amortizatsiyalanadi. Amortizatsiya
me’yorlarining pasaytirilishi asosiy fondlarning yangilanishini sekinlashtiradi,
oshirilgan me’yorlar mahsulot tannarxini qimmatlashtiradi. SHu sababli
amortizatsiya ajratmalari davlat tomonidan tartibga solinadi. Amortizatsiya
ajratmalari ta’minlanishi kerak bo’lgan asosiy shart asosiy fondlar eskirishining
to’liq qoplashi va ularning takror yaratilishiga erishishdir. Bozor iqtisodiyoti
rivojlangan mamlakatlarda davlat amortizatsiya ajratmalari normativlarini belgilab,
jadallashtirilgan amortizatsiya orkali tadbirkorlarga solikka tortiladigan foyda
so’mmasini kamaytirishga imkoniyat yaratib beradi. Ayni paytda asosiy fondlar
qiymatini hisobdan chiqarishni tezlatish tadbirkorni asosiy fondlarning ma’naviy
eskirishi bilan bog’liq ehtimoli bo’lgan zarar kurishdan saklaydi, yangi texnika va
texnologiyani tezroq joriy etishga rag’batlantiradi.
Amortizatsiya ajratmalari asosiy fondlarning o’zini yoki
uning ba’zi qismlarini
yangilash vaqti kelguncha shu shaklda ma’lum fondda jamg’arilib turiladi va bu
fondni amortizatsiya fondi deb ataydilar. Demaq amortizatsiya fondi - amortizatsiya
ajratmalari hisobiga shakllanadigan maxsus fonddir.
Asosiy vositalar va ishlab chikarish ahamiyatiga ega bo’lgan moddiy aktivlar
amortizatsiyasi degan tushuncha ham mavjud.
Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlar
amortizatsiyasi bo’yicha xarajatlar tarkibiga quyidagilar kiradi:
12
Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1
-
жилд. Т.: Давлат илмий нашриёти. 2000, 288 б.
- asosiy ishlab chiqarish fondlarining dastlabki qiymatidan kelib chiqib hisoblangan
amortizatsiya ajratmalarining so’mmasi (hisoblangan eskirish);
- lizing bo’yicha va belgilangan tartibda tasdiqlangan normalar, qonun
hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan, jadallashtiriladigan amortizatsiya
so’mmasi.
Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlar eskirishi, har oyda
xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan dastlabki qiymati va ulardan natijali
foydalanish muddatidan (biror xujalik faoliyati yurituvchi sub’ekt muddatidan ortiq
emas) kelib chiqib hisoblanadigan mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga tegishli
bo’ladi. Natijali foydalanish muxlatini aniqlash imkoni bo’lmagan nomoddiy
aktivlar bo’yicha eskirish me’yori 5 yilga hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |