Individ biologik turning umumiy irsiy xossalarini tashuvchi biologik organizm (har bir odam individ bo‘lib tug‘iladi). Endopsixika

Konvergent mahsulotlar Divergent mahsulotlarni baholash rasm. o'n bir. Gilfordning intellekt tuzilishi modeli
bu xususiyatni tashxislash. Masalan, og'zaki analogiyalarni echish og'zaki (semantik) materialni tushunishni va ob'ektlar o'rtasida mantiqiy aloqalarni (munosabatlarni) o'rnatishni talab qiladi. Rasmda nima noto'g'ri tasvirlanganligini aniqlash (12-rasm) vizual shaklda taqdim etilgan materialni tizimli tahlil qilish va uni baholashni talab qiladi.
Deyarli 40 yillik omil-analitik tadqiqotlar olib borgan Guilford o'zining nazariy intellektual xususiyatlarining uchdan ikki qismini diagnostika qilish uchun testlar yaratdi va kamida 105 ta mustaqil omillarni ajratish mumkinligini ko'rsatdi (Guilford J.P., 1982). Biroq, bu omillarning o'zaro mustaqilligi doimo shubha ostiga olinadi va Guilfordning 150 ta alohida mavjudligi haqidagi g'oyasi,



Guruch. 12. Guildford testlaridan biriga misol
Bir-biri bilan bog'liq bo'lmagan IQ individual farqlarni o'rganuvchi psixologlarning hamdardligiga uchramaydi: ular intellektual xususiyatlarning xilma-xilligini bitta umumiy omilga qisqartirish mumkin emasligiga rozi bo'lishadi, lekin bir yarim yuz omillar katalogini tuzish boshqa ekstremal. Aql-idrokning turli xususiyatlarini tartibga solish va bir-biri bilan bog'lash uchun yordam beradigan usullarni izlash kerak edi.
Buni amalga oshirish imkoniyatini ko'plab tadqiqotchilar umumiy omil (g omil) va individual qo'shni xususiyatlar (masalan, Thurston va Gilford tomonidan aniqlanganlar) o'rtasidagi oraliq darajani ifodalovchi bunday intellektual xususiyatlarni topishda ko'rgan.
Intellektning ierarxik modellari. 1950-yillarning boshlariga kelib, turli xil intellektual xususiyatlarni ierarxik tarzda tashkil etilgan tuzilmalar sifatida ko'rib chiqish taklif qilingan ishlar paydo bo'ldi.
1949 yilda ingliz tadqiqotchisi Kiril Bert nazariy sxemani e'lon qildi, unga ko'ra aqlning tuzilishida 5 daraja mavjud. Eng past daraja elementar hissiy va vosita jarayonlari bilan shakllanadi. Umumiy (ikkinchi) daraja - bu idrok va harakatni muvofiqlashtirish. Uchinchi daraja ko'nikmalar va xotirani rivojlantirish jarayonlari bilan ifodalanadi. Bundan ham umumiy daraja (to'rtinchi) mantiqiy umumlashtirish bilan bog'liq jarayonlardir. Nihoyat, beshinchi daraja umumiy aql omilini (g) hosil qiladi. Burtning sxemasi deyarli eksperimental tekshiruvdan o'tmadi, ammo bu intellektual xususiyatlarning ierarxik tuzilishini yaratishga birinchi urinish edi.
Yana bir ingliz tadqiqotchisi Filipp Vernonning bir vaqtning o'zida paydo bo'lgan ishi (1950) omil-analitik tadqiqotlar bilan tasdiqlangan. Vernon intellektual xususiyatlar tarkibida to'rt darajani aniqladi - umumiy intellekt,


asosiy guruh omillari, kichik guruh omillari va] o'ziga xos omillar (13-rasmga qarang).
Umumiy intellekt, Vernon sxemasiga ko'ra, ikkita "omilga bo'linadi. Ulardan biri og'zaki va matematik qobiliyatlar bilan bog'liq va ta'limga bog'liq. Ikkinchisi ta'limga kamroq ta'sir qiladi va fazoviy va texnik qobiliyatlar va amaliy ko'nikmalar bilan bog'liq. Bu omillar. , o'z navbatida, Tyurstonning birlamchi aqliy qobiliyatlariga o'xshash kamroq umumiy belgilarga bo'linadi va eng kam umumiy daraja maxsus testlarni bajarish bilan bog'liq xususiyatlar bilan shakllanadi.

Zamonaviy psixologiyada eng mashhur intellektning ierarxik tuzilishi amerikalik tadqiqotchi Raymond Cattell (Cattell R., 1957, 1971) tomonidan taklif qilingan. Kettell va uning hamkasblari omillar tahlili asosida aniqlangan ma'lum intellektual xususiyatlarni (masalan, birlamchi aqliy qobiliyatlarni) taklif qilishdi.

Thurston yoki mustaqil Guildford omillari) ikkilamchi faktorizatsiya ostida ikkita guruhga yoki mualliflar terminologiyasida ikkita keng omilga birlashtiriladi. Ulardan biri kristallangan intellekt deb ataladigan bo‘lib, u kishining o‘zlashtirgan bilim va ko‘nikmalari bilan bog‘liq – o‘quv jarayonida “kristallangan”.Ikkinchi keng omil – suyuq intellekt – o‘rganish bilan kamroq, ko‘proq esa unga moslashish qobiliyati bilan bog‘liq. notanish vaziyatlar.Suyuq intellekt qanchalik yuqori bo'lsa, odam u uchun yangi, g'ayrioddiy muammoli vaziyatlarni engish osonroq bo'ladi.

Dastlab, suyuq intellekt intellektning tabiiy moyilligi bilan ko'proq bog'liq va ta'lim va tarbiya ta'siridan nisbatan holi bo'lgan deb taxmin qilingan (uning diagnostik testlari madaniyatsiz testlar deb nomlangan). Vaqt o'tishi bilan ma'lum bo'ldiki, ikkala ikkilamchi omil, garchi har xil darajada bo'lsa ham, ta'lim bilan bog'liq va irsiyat teng darajada ta'sir qiladi (Horn J., 1988). Hozirgi vaqtda suyuq va kristallangan aqlni turli tabiatning xususiyatlari sifatida talqin qilish endi qo'llanilmaydi (biri ko'proq "ijtimoiy", ikkinchisi esa ko'proq "biologik").
Mualliflarning birlamchi qobiliyatlarga qaraganda umumiyroq, lekin g omiliga qaraganda kamroq umumiy bo'lgan ushbu omillar mavjudligi haqidagi taxminlarini eksperimental tekshirish tasdiqlandi. Kristallangan va suyuq intellekt aqlning juda umumiy xususiyatlari bo'lib chiqdi, bu keng ko'lamli razvedka testlarini bajarishdagi individual farqlarni aniqlaydi. Shunday qilib, Cattell tomonidan taklif qilingan razvedka tuzilishi uch darajali ierarxiyadir. Birinchi daraja - birlamchi aqliy qobiliyatlar, ikkinchi daraja - keng omillar (suyuq va kristallangan aql) va uchinchi daraja - umumiy aql.
Keyinchalik, Kattell va uning hamkasblari tomonidan olib borilgan davomiy tadqiqotlar natijasida ikkilamchi, keng omillar soni ikkitaga kamaymasligi aniqlandi. Suyuq va kristallangan aqldan tashqari yana 6 ta ikkinchi darajali omillarni ajratib ko'rsatish uchun asoslar mavjud. Ular suyuq va kristallangan intellektga qaraganda kamroq miqdordagi birlamchi aqliy qobiliyatlarni birlashtiradi, ammo shunga qaramay, birlamchi aqliy qobiliyatlarga qaraganda umumiyroqdir. Bu omillarga vizual axborotni qayta ishlash qobiliyati, akustik axborotni qayta ishlash qobiliyati, qisqa muddatli xotira, uzoq muddatli xotira, matematik qobiliyat va intellektual testlarni bajarish tezligi.
Aql-idrokning ierarxik tuzilmalarini taklif qilgan ishlarni umumlashtirib aytishimiz mumkinki, ularning mualliflari o'ziga xos intellektual xususiyatlar sonini kamaytirishga harakat qilishgan.
intellektual sohani o'rganishda doimo paydo bo'ladi. Ular g omilga qaraganda kamroq umumiy, lekin birlamchi aqliy qobiliyatlar darajasi bilan bog'liq bo'lgan turli intellektual xususiyatlardan ko'ra umumiyroq bo'lgan ikkilamchi omillarni aniqlashga harakat qildilar. Intellektual sohadagi individual farqlarni o'rganish uchun tavsiya etilgan usullar ushbu ikkilamchi omillar bilan aniq tasvirlangan psixologik xususiyatlarni tashxis qiluvchi sinov batareyalaridir.
2. INTELLEKTNING KOGNITİV NAZARIYALARI
Aql-idrokning kognitiv nazariyalari shuni ko'rsatadiki, inson aqlining darajasi axborotni qayta ishlash jarayonlarining samaradorligi va tezligi bilan belgilanadi. Kognitiv nazariyalarga ko'ra, axborotni qayta ishlash tezligi intellekt darajasini belgilaydi: ma'lumot qanchalik tez qayta ishlansa, test topshirig'i qanchalik tez echiladi va aql darajasi shunchalik yuqori bo'ladi. Axborotni qayta ishlash jarayonining ko'rsatkichlari sifatida (ushbu jarayonning tarkibiy qismlari sifatida) ushbu jarayonni bilvosita ko'rsatadigan har qanday xususiyatlar tanlanishi mumkin - reaktsiya vaqti, miya ritmlari, turli xil fiziologik javoblar. Qoida tariqasida, kognitiv nazariyalar kontekstida olib borilgan tadqiqotlarda intellektual faoliyatning asosiy komponentlari sifatida turli xil tezlik xususiyatlari qo'llaniladi.
Individual farqlar psixologiyasi tarixini muhokama qilishda yuqorida aytib o'tilganidek, oddiy sensorimotor vazifalarni bajarish tezligi aqliy qobiliyatlarning birinchi sinovlarini yaratuvchilar - Galton va uning shogirdlari va izdoshlari tomonidan aql ko'rsatkichi sifatida ishlatilgan. Biroq, ularning taklifi uslubiy texnika kam tabaqalashtirilgan mavzular, muvaffaqiyatning muhim ko'rsatkichlari (masalan, akademik ko'rsatkichlar) bilan bog'lanmagan va keng qo'llanilmagan.
Reaksiya vaqtining xilma-xilligidan foydalangan holda aqlni o'lchash g'oyasining qayta tiklanishi intellektual faoliyatning tarkibiy qismlariga qiziqish bilan bog'liq va oldinga qarab, shuni aytishimiz mumkinki, bu g'oyani zamonaviy tekshirish natijasi avvalgisidan unchalik farq qilmaydi.
Galtonni oldi.
Bugungi kunga kelib, ushbu yo'nalish muhim eksperimental ma'lumotlarga ega. Shunday qilib, aqlning oddiy reaktsiya vaqti bilan zaif bog'liqligi aniqlandi (eng yuqori korrelyatsiya kamdan-kam hollarda -0,2 dan oshadi va ko'plab tadqiqotlarda ular odatda 0 ga yaqin). Vaqt o'tishi bilan korrelyatsiya tanlovi javoblari biroz bo'ladi

yuqoriroq (o'rtacha, -0,4 gacha) va tanlanishi kerak bo'lgan ogohlantiruvchilar soni qanchalik ko'p bo'lsa, reaktsiya vaqti va aql o'rtasidagi bog'liqlik shunchalik yuqori bo'ladi. Biroq, bu holatda, bir qator tajribalarda, aql va reaktsiya vaqti o'rtasidagi bog'liqlik umuman topilmadi.

Aql-idrokning tanib olish vaqti bilan aloqasi ko'pincha yuqori bo'lib chiqadi (-0,9 gacha). Biroq, tanib olish vaqti va razvedka o'rtasidagi bog'liqlik haqidagi ma'lumotlar kichik namunalardan olingan. Vernon P.A.ning ma'lumotlariga ko'ra, 1981 yil. o'rtacha qiymat 80-yillarning boshlarida ushbu tadqiqotlarda namuna 18 kishini, maksimal esa 48 kishini tashkil etdi. Bir qator ishlarda namunalar aqli zaif sub'ektlarni o'z ichiga oladi, bu esa aql-zakovat ko'rsatkichlarining tarqalishini oshirdi, ammo shu bilan birga, kichik tanlama hajmi, u korrelyatsiyalarni ortiqcha baholadi. Bundan tashqari, bu bog'liqlik olinmagan ishlar mavjud: tanib olish vaqtining aql bilan o'zaro bog'liqligi turli ishlarda -0,82 dan (razvedka qanchalik baland bo'lsa, tanib olish vaqti shunchalik qisqa bo'ladi) 0,12 gacha (Lubin M., FernenderS., 1986) o'zgarib turadi. ).
Murakkab intellektual testlarni bajarish vaqtini aniqlashda kamroq nomuvofiq natijalarga erishildi. Shunday qilib, masalan, I. Hunt asarlarida og'zaki intellekt darajasi uzoq muddatli xotirada saqlanadigan ma'lumotlarni qayta tiklash tezligi bilan belgilanadi degan taxmin sinovdan o'tkazildi (Hant E., 1980). Hunt oddiy og'zaki ogohlantirishlarni tan olish vaqtini qayd etdi, masalan, "A" va "a" harflarini bir sinfga belgilash tezligi, chunki u bir xil harf va "A" va "B" harflari - turli sinflarga. Psikometrik usullar bilan tashxis qo'yilgan og'zaki intellekt bilan tanib olish vaqtining o'zaro bog'liqligi -0,30 ga teng edi - tanib olish vaqti qanchalik qisqa bo'lsa, aql shunchalik yuqori bo'ladi.
Shunday qilib, tezlik xarakteristikalari va aql o'rtasidagi olingan korrelyatsiya koeffitsientlarining kattaligidan ko'rinib turganidek, turli reaktsiya vaqti parametrlari kamdan-kam hollarda aql bilan ishonchli aloqalarni ko'rsatadi va agar shunday bo'lsa, bu munosabatlar juda zaif bo'lib chiqadi. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, tezlik parametrlaridan hech qanday tarzda aqlni tashxislash uchun foydalanish mumkin emas va intellektual faoliyatdagi individual farqlarning faqat kichik bir qismi axborotni qayta ishlash tezligining ta'siri bilan izohlanishi mumkin.
Ammo intellektual faoliyatning tarkibiy qismlari aqliy faoliyatning tezlik korrelyatsiyalari bilan cheklanmaydi. Intellektual faoliyatning sifat tahliliga misol sifatida keyingi bobda muhokama qilinadigan intellektning tarkibiy nazariyasi keltirilgan.