Иминов Бегзод фарғона давлат университети тарих факультети фуқаролик жамияти кафедраси

3-мавзу: Уруғ-қабила ва миллий динлари.
Режа:

1. 
   Уруғ-қабила динларнинг турлари ва уларнинг аҳамияти.
   
2. 
   Миллий динлар ва уларнинг келиб чиқиши.
   
3. 
   Миллий динларнинг турлари.
   

Ибтидоий одамларнинг диний эътиқодлари тотемизм, анимизм, фетишизм, шомонлик, магия (сеҳргарлик) шаклларида тарқалган; уларнинг элементлари ҳозирги замон динларида ҳам учрайди.

1.Тотемизм. Шимолий Америкада яшайдиган Ожибва қабиласи тилида “О тотем” (унинг уруғи) деган сўздан келиб чиққан. Тотемизм ибтидоий ғоят содда диний эътиқоднинг бир тури бўлиб, қадимги замондаги уруғ-қабила аъзоларининг муайян бир ҳайвон, ўсимлик билан ғайритабиий алоқаси, яқинлиги, қон қариндошлиги бўлган деб, бу ҳайвон ва ўсимликларни муқаддаслаштиришдан иборатдир. Тотемизмнинг муайян кишилар гуруҳининг табиат, бинобарин, ташқи муҳит билан боғлиқлигини ифодаловчи дастлабки шаклларидан эди. Ҳар бир қабила ёки уруғ ўз шароитини ҳамда имкониятларини кўзда тутиб, баъзи ҳайвонларни овлар ва улар ҳақида етарли маълумотларга эга эди. Бундай ҳайвонларни яқиндан билиш уларнинг уруғ билан яқинлиги ёки қон-қариндошлиги бўлса керак, деган тасаввурни келтириб чиқарган. Натижада баъзи ҳайвонлар, кейинчалик эса ўсимликнинг баъзи навлари ҳам муайян уруғ аъзоларининг аждоди – тотемидир, деган тасаввур шаклланишига олиб келган. Шу боисдан кейинчалик уруғ аъзолари тотемнинг "ёрдамига" кўз тикканлар, уни муқаддаслаштириб, ўз ҳомийлари деб ҳисоблаганлар, сеҳр йўли билан унга таъсир қилишга уринганлар. Тотемга сажда килинган, у ҳимоя қилинган, эъзозланган, уни отиб ўлдириш, истеъмол қилиш маън этилган. Фақат айрим ҳолларда, яъни тантанали кунларда тотем ҳисобланган ҳайвон ёки ўсимликни махсус расм-русумга риоя қилинган ҳолда истеъмол қилиш мумкин бўлган. Уруғ аъзоларида шундагина тотемнинг куч-қуввати кишиларга ўтади ва у келгусида ҳам уруғнинг ҳомийси бўлиб қолади деган тасаввур бўлган.
Тотемизм эътиқодлари туб австрияликларда кенг сақланганлигини уларнинг уруғлари номларидан пайқаш мумкин. Улар уруғларни конкрет ҳайвоилар (кенгру, оқ ҳўкиз, қора ҳўкиз каби ёки айрим ўсимликлар) номи билан атаганлар.
Уруғдош жамиятнинг шаклланиш жараёнида тотемизм муҳим рол ўйнади. Айниқса, қариндош гуруҳларнинг бошқалардан ажралишига сабаб бўлди. “Ўзимизники”, яъни бир тотемга тегишли деган аниқ таассурот пайдо бўлди. Тотемизм таъсирида пайдо бўлган урф-одатлар ва нормалар асрлар давомида қатъий равишда қўлланилди. Бу тотемга хос бўлмаган бегоналар бу жамоа урф-одати ва нормаларидан четда ҳисобланган. Тотемизмнинг бундай ижтимоий роли тотемистик кўринишларни эволюцион характерига ҳам таъсир кўрсатди. Вақт ўтиши билан қариндошлик тизимининг мустаҳкамланиб бориши жараёнида биринчи даражали тотем тартиби ҳақидаги тасаввур илгари сурилди. Зооантропофоморф кўриниши билан аралашган ҳолда одам билан унинг тотеми қариндошлиги орасида оилавий муносабатлар ҳақида, яъни одам вафот этгач, унинг ўз тотемига айланиши ёки аксинча тотемдан қайта инсон шаклига кириши ҳақидаги тасаввурлар пайдо бўлган. Бир томондан бунинг ҳаммаси ўтган ота-боболар руҳларининг кучайишига ва илоҳий кучларга ишонишни ошишига олиб келган бўлса, иккинчи томондан тотемга бўлган муносабатларни ўзгаришига, тотемни озуқа сифатида истеъмол қилишни таъқиқланишига олиб келди.
Тотемизмнинг элементларини ҳозирги динларда ҳам кўриш мумкин. Масалан, ҳиндуизм динида фил, сигир, маймун, илон кабилар муқаддас ҳайвонлар ҳисобланган. Ўзбекларда қалдирғоч, мусича, лайлак, кўк қарғани муқаддас қушлар деб эъзозлаш ҳам тотемизмнинг кўринишларидан биридир. Марказий Осиё халқларида, шу жумладан ўзбекларда мучалга қараб вақт ҳисобини чиқариш тотем эътиқоди билан боғлиқдир. Масалан, ота-боболаримизда одамларнинг ёшини яъни туғилган кунидан бошлаб қанча яшаганлигини мучал орқали, муайян ҳайвон номлари билан аталган йил ҳисобидан келтириб чиқариш одати бўлган.
Мучал мўғул, хитой ва бутун туркий халкларда кенг тарқалган йил ҳисоби бўлиб, унда йил ойлари 12 ҳайвон номи билан аталади: сичқон (муш), мол (гав), йўлбарс (паланг), қуён (харгўшт), балиқ (наҳанг), илон (мор), от (асп) қўй (гўсфанд), маймун (ҳамдуна), товук. (мурғ), ит (сак), тўнғиз (хўк) шулар жумласига киритилган.
Халқимизда, айниқса мусулмонларда тотемнинг элементларидан бўлган мучалга эътиқод қилиш ҳали ҳам қисман давом этмокда.