Иминов Бегзод фарғона давлат университети тарих факультети фуқаролик жамияти кафедраси

2.Авесто-бебаҳо маънавий мерос.
“Авесто” зардуштийликнинг асосий манбаси ва муқаддас китоби ҳисобланади. У Апастак, Овисто, Овусто, Абисто, Авасто каби шаклларда ҳам ишлатиб келинган. “Авесто” Марказий Осиё, Эрон, Озарбайжон халқларининг исломгача даврдаги ижтимоий-иқтисодий ҳаёти, диний қарашлари, олам тўғрисидаги тасаввурлари, урф-одатлари, маънавий маданиятини ўрганишда муҳим ва ягона манбадир. Унинг таркибидаги материаллар қарийб икки минг йил давомида вужудга келиб, авлоддан-авлодга оғзаки равишда узатилиб келинган.
Зардуштийлик дини расмий тус олгунига қадар “Авесто”нинг бўлаклари Турон ва Эрон замини халқлари орасида тарқалган. Ушбу Ахурамазданинг Зардушт орқали юборилган илоҳий хабарлари деб ҳисобланган бўлаклар турли диний дуолар, мадҳиялар сифатида йиғила бошлаган. Булар Зардуштнинг вафотидан кейин китоб ҳолида жамланган ва “Авесто” – “Ўрнатилган, қатъий қилиб белгиланган қонун-қоидалар” деб ном олган.
Мазкур қадимий ёзма манба бизгача тўлиқ етиб келмаган. “Авесто” ҳақида буюк олим Абу Райҳон Беруний шундай ёзади: “Йилнома китобларида бундай дейилган: подшоҳ Доро ибн Доро хазинасида (Абистонинг) ўн икки минг қорамол терисига тилло билан битилган бир нусхаси бор эди. Искандар оташхонларни вайрон қилиб, уларда хизмат этувчиларни ўлдирган вақтда уни куйдириб юборди. Шунинг учун ўша вақтда Абистонинг бешдан учи йўқолиб кетди”.
“Авесто”нинг Александр Македонский томонидан Грецияга олиб кетилгани, зарур жойларини таржима эттириб, қолганини куйдиртириб юборгани, ўн икки минг қорамол терисидаги тилло матн ҳақида кейинги даврларда яратилган зардуштийлик адабиётида (“Бундаҳишн”, “Шаҳриҳои Эрон”, “Денкард” (IX а), “Арда Вираф-намак” (IXа) “Тансар хатлари” (VI) “Муруж аз-заҳаб”, “Форснома” ва бошқаларда) маълумотлар бор. Бу асарларда юнонликлар оташхоналарни вайрон қилганлари, ибодатхоналар бойликларини талон-тарож этганлари, дин арбобларини ўлдириб, асир олиб кетганликлари ҳақида ёзилади. Ҳозир бизгача етиб келган “Авесто”, Берунийнинг ёзишича, аслининг бешдан икки қисми холос. У “Авесто ўттиз “наск” эди, мажусийлар қўлида ўн икки наск чамаси қолди” деб ёзган.
Ёзма манбаларга кўра, ҳақиқатан ҳам Авесто мўбадлар (зардуштий руҳонийлари) томонидан авлоддан-авлодга, оғиздан-оғизга ўтиб, асрлар оша яширин сақланган. Даставвал (I ёки II асрларда), Аршакийлар даврида “Авесто” қисмларини тўплаш бошланган. Кейинчалик Сосонийлар даврида, Ардашер Папакан (227-243) даврида, айниқса, Шопур (243-273) даврида астрология, табобат, риёзиёт ва фалсафага оид қисмлари ёзиб олиниб, ҳамма қисмлари тартибга келтирилган, сўнг бу асосий матн тўлдириб борилган. “Авесто”нинг ана шу тўлдирилган нусхасининг икки тўлиқ қўлёзмаси ҳиндистонда сақланади – бири Мумбайда, зардуштийларнинг маданий маркази бўлмиш Кома номидаги институтда, иккинчиси Калькуттадаги давлат кутубхонасида.
“Авесто”нинг сақланиб қолган тўртта китобидан биринчисининг номи “Видевдат” (девларга қарши қонун) деб аталади. Ушбу китоб “Авесто”нинг сақланиб қолган китоблари орасида энг мукаммали ҳисобланади. У йигирма икки боб бўлиб, боблари “Фрагард” деб номланган. Фрагардаларнинг маъноси, вазифаси, услубий тузилиши турлича: биринчи фрагард – одамлар яшайдиган барча юртларни Ахура Мазда қандай яратгани тўғрисида бўлиб, улар орасида Хоразм, Сўғд, Марғиёна, Бахди (Балх) ва бошқалар бор; иккинчи фрагардда Жамшид подшолиги – касаллик, ўлим, азоб-уқубатлар бўлмаган замон ҳақида, яъни инсониятнинг олтин асри ҳақида гап боради; учинчи фрагард деҳқончиликнинг савобли шарофатлари ҳақида ва ҳ.к. Шунингдек, видевдатнинг бошқа фрагардларидан Зардушт билан Ахурамазданинг савол-жавоблари ва мулоқотлари ҳам ўрин олган.
Иккинчи китоб “Ясна” деб аталиб, Авестонинг эътиборли бўлими саналади. Ясна – яз ўзагидан бўлиб, “сажда, топинч, ибодат” маъноларини ифодалайди. Ясна етмиш икки бобдан иборат бўлган. Боблари “ҳа”, “ҳаитий” деб аталган. “Ҳа” башорат демакдир. Ҳар бир “ҳа” зарур ўрнига қараб маросимларда, ибодатларда коҳинлар томонидан ўқилган, қавмлар унга эргашиб ибодат қилганлар. Ясна китоби таркибига Зардушт ўзи ижод қилган тарғибот шеърлари ҳам кирган. Улар Яснанинг 17 та “ҳа”сини ташкил қилади. Зардушт шеърлари илмий адабиётда “гат”лар деб атаб келинади. Зардуштийлик урф-одатлари орасида оловга эътиқод қилиш, диннинг эса “оташпарастлик” деб аталиши шунга боғлиқ. Бинобарин, олов Ахурамазда нурининг қуёшда намоёнлиги ва унинг ердаги зарраси деб ҳисобланган. Олий ҳақиқат Арта ҳам оловда ўз ифодасини топган. Олов ҳақни ноҳақдан, энг олий гуноҳ ҳисобланмиш ёлғонни ростдан ажратиб берган. Ёлғон эса, чин эътиқодга хиёнат деб қораланган. Арта сўзи фонетик ўзгариб, дастлаб Атар, ҳозир эса оташ шаклида ишлатилиб келмоқда.
Учинчи китоб “Виспарат” деб номланган. У йигирма тўрт бобдан ташкил топган ва ҳар бир боб алоҳида “карде” деб аталиб, маъбудлар шаънига ўқилган дуолар ва ибодат устида уларга мурожаатлар ҳамда оламни билишга доир панд-насиҳатлардан иборатдир. Уни ибодат намозлари йиғиндиси ҳам дейишади. Айни пайтда у “Ясна”га қўшимча ҳисобланади.
Тўртинчи китоб “Яшт” деб аталади. У “Авесто”нинг энг қадимий қатлами бўлиб, йигирма икки бобдан иборат. Ҳар бир боб Ахура Маздадан бошлаб, у яратган ва унинг маълум вазифаларини бажарувчи маъбудлар шаънига айтилган мадҳиялардан иборат.
“Авесто” ҳақида энг муҳим манба IX асрга оид “Денкард” (дин амаллари) асаридир. Унда Авестонинг йигирма бир китоби тўла таърифлаб берилган. Бу таърифлар савобли ишлар йўриқномаси, диний маросимлар ва расм-русмлар қоидаси, зардуштийлик таълимоти асослари, дунёнинг Ахурамазда томонидан яратилиши, охират куни ва ундаги ҳисоб-китоб, фалакиёт, ижтимоий-ҳуқуқий қонун-қоидалар, Зардуштнинг туғилиши ва болалиги, ҳақ йўлини тутиш, жамият аъзоларининг ҳақ-ҳуқуқлари, девлар, жинлар каби ёвуз кучларга қарши ўқиладиган дуолар, амаллар ва бошқалардан иборатдир.
Зардуштийлик диний тизим сифатида Марказий Осиёда бронза даврида ибтидоий жамоа муносабатлари емирилаётган, жамиятда мулкий ва ижтимоий тенгсизлик пайдо бўлаётган шароитда шакллангани қайд этилади. Темир даври бошига келиб у янада мукаммаллашиб, ички тизими тартибга келди. Диннинг оғзаки анъаналари аста-секин ёзувга айланди, бу эса зардуштийликнинг муқаддас диний ёзувлар тўплами “Авесто”нинг илк битикларини келтириб чиқарди. Бу ўтиш даври милоддан аввалги I минг йилликнинг биринчи чорагига тўғри келади.
Зардуштийликнинг шаклланиш ва “Авесто”нинг ёзилиш даврига келиб, Марказий Осиёда чуқур мулкий ва ижтимоий табақаланиш анъаналарига эга бўлган ўтроқ заминдорлар ва чорвадорларнинг патриархал жамоалари, ҳарбий аристократлар ва дин арбоблари пайдо бўлган эди. “Авесто”да қайд этилган жамоада озод жамоадошлар ва тобеъ аҳоли, яъни “қуллар” алоҳида ўрин эгаллаган. Бироқ “Авесто” жамоасида қуллар етакчи ишлаб чиқарувчи куч эмасдилар, қулчилик ёрдамчи моҳиятга эга бўлган.
“Авесто” маълумотларига кўра, зардуштийлар жамоа тузуми тўрт поғонали эди: нмана – “уй-оила”, яъни бошида катта оилали уй бошлиғи турган патриархал оила; вис – “уруғ, уруғчилик овули”, бунга ўзаро қариндош бўлган барча оилалар кирган; занту – қабила ва ҳудуд, бунда қабила яшаган. Ўз навбатида занту ўзаро қариндош қабилаларни бирлаштирган; бахйу – ”вилоят, мамлакат”, бунга дахйу ҳудудида қўшни бўлган барча уруғлар кирган. Жамият тизимининг бу тўрт поғонали тизими қадим замонларга бориб тақалади ва Авесто матнларида атамаларнинг қондошлик моҳияти ҳудудий моҳият билан алмашади, яъни “оила” ва унинг турар жойи бўлган “уй” атамалари нмана “уруғ ва турар жой” атамалари билан параллел равишда ишлатила бошлайди.
Зардуштийлик оиласи жамиятнинг энг қуйи бирлиги ҳисобланган. Уй-оила бошида оила асосчиси ота турган. Уни нманопати – “бошлиқ, уй қўриқчиси” деб аташган. У билан бир поғонада хотини ёки оиланинг катта аёли – нманопатни турган. Зардуштийлик анъаналарига кўра, уй хўжайини диний бошлиқ ва оила ҳаками ҳисобланиб, “Авесто”да “рату” деб аталган. Уруғ отасининг бу вазифаси “нманья” деб аталиб, оила аъзоларининг барчаси диний кўрсатмаларни бажаришини назорат этишдан иборат деб саналган. Шунингдек, нманья атамаси оила ва унинг аъзолари тинчлигини асровчи яхши руҳларни ифодалаш учун ишлатилган.
Яна икки ҳомий-руҳлар – брчя ва ушахина хаёлан оиланинг доимий “аъзолари” ҳисобланиб, экинларни ва барча оилага эзгулик бахшида этувчи тонг сокинлигини сақлашган. Шунингдек, зардуштийларнинг патриархал оилалари “Авесто”да вира, вайса ва париайтар деб аталган, тенг ҳуқуқли бўлмаган оила азоларини ўз ичига олган. Вира бир вақтнинг ўзида “эркак, навкар” ва “қул”. Зардуштнинг “Гата”сида вира “қул” сифатида намоён бўлади.