Ilmiy rahbar: Termiz-2022 termiz davlat universiteti kurs ishi (loyihasi) ga Mulohaza Talaba Ibodulloyeva Hadisa Ismoiljon qizi

Kurs ishining obyekti: Bugungi kundagi xalqaro mehnat taqsimoti tashqi iqtisodiy aloqalari va uni o’ziga xos hususiyatlarini o’rganish iborat.
Kurs ishining predmeti: Dunyo davlatlari tashqi iqtisodiy aloqalarining kelajakdagi istiqbollarini o’rganish va tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, 3 ta reja, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat.

1. Xalqaro mehnat taqsimoti.
Xalqaro mehnat taqsimoti ayrim mamlakatlarning muayyan mahsulotlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi va mahsulotlarni ayirboshlashi. Ijtimoiy hududiy mehnat taqsimotining yuqori shakli, jahon bozorining va davlatlar oʻrtasidagi iqtisodiy munosabatlarning asosini tashkil etadi, davlatlar milliy xoʻjaliklarini jahon xoʻjaligi tizimiga birlashtirish omili boʻlib, obyektiv jihatdan mehnat unumdorligining oʻsishiga yordam beradi. Jamiyat taraqqiyotining dastlabki davrlarida ayrim mamlakatlarda tabiiy sharoitlar tafovuti bilan bogʻliq boʻlgan Xalqaro mehnat taqsimotining sodda koʻrinishlari mavjud boʻlgan. 19-a. ning oʻrtalaridan Yevropa mamlakatlarida juda katta miqdordagi xom ashyo, tez oʻsib borayotgan shahar aholisi uchun oziq-ovqat keltirishni talab etgan mashina industriyasining paydo boʻlishi Xalqaro mehnat taqsimotining rivojlangan shakllarini yuzaga keltirdi. Xalqaro mehnat taqsimotini shakllantirgan yana bir muhim omillardan biri — mustamlakachilik sistemasining paydo boʻlishi hisoblanadi. 20-a. boshlariga kelib mustamlaka va qoloq mamlakatlar tamomila «jahon qishloqlari»ga, Yevropa va Shim. Amerikaning sanoati rivojlangan mamlakatlari «jahon shaharlari»ga aylandi. Xalqaro mehnat taqsimotining bu xususiyati 2-jahon urushidan keyingi yillarda ham saqlanib qoldi. 1960-y. larda sobiq mustamlaka va yarim mustamlakalar — jahon aholisining 80% dan ortigʻi yashaydigan Lotin Amerikasi, Osiyo va Afrika mamlakatlari hissasiga jahon sanoat mahsulotlarining taxm. 15% toʻgʻri keldi. Bu mamlakatlar eksportining asosiy qismini xom ashyo va oziqovqat tashkil etgan holda ularning importga qaramligi juda yuqori edi, chunki bu mamlakatlar zarur sanoat tovarlarining deyarli barchasini va yetishmaydigan oziq-ovqatni chetdan keltirishga majbur edi.
Fantexnika taraqqiyoti sharoitlarida Xalqaro mehnat taqsimoti tobora rivojlangan shakllarga ega boʻlib boradi, xalqaro ixtisoslashuvga ehtiyoj kuchayadi, chunki bir mamlakat doirasida hoz. texnika taraqqiyoti darajasida muttasil ortib borayotgan mahsulotlarning barcha turini keng miqyosda ishlab chiqarish mumkin emas. Hozirgi Xalqaro mehnat taqsimotining xususiyati — rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlar oʻrtasidagi Xalqaro mehnat taqsimotida tarmoklararo ixtisoslashuv yetakchi oʻrinda tursa, rivojlangan mamlakatlar oʻrtasida tarmoqlar ichida ixtisoslashishning chuqurlashayotganidir.
Rivojlangan mamlakatlarning xalqaro ichki tarmoq ixtisoslashuvi (mahsulot, detal, texnologiya boʻyicha) mamlakatlararo sanoat mahsulotlari savdosining ortishiga olib keladi. Bu mamlakatlar ishlab chiqarish ning yuqori yoki pastroq darajadagi kompleks tarmoq tuzilmasiga ega. Bunday sharoitlarda Xalqaro mehnat taqsimotining ichki tarmoq ixtisoslashuvi yoʻnalishida chuqurlashuvi eng yangi tarmoqlar rivojlanishining zaruriy shartiga aylanadi. Ichki tarmoq ixtisoslashuvining yoʻyalishlaridan biri — mahsulot turi boʻyicha ixtisoslashish hisoblanadi, yaʼni muayyan mahsulot turini i. ch. u yoki bu mamlakatda amalga oshiriladi (mas, traktorsozlik AQSHda yuqori quvvatli gʻildirakli va zanjirli traktorlar ishlab chiqarishga, Buyuk Britaniyada oʻrtacha tipdagi gʻiddirakli traktorlar i. ch. ga, Germaniyada quvvati kichik traktorlar i. ch. ga ixtisoslashgan).
Detal boʻyicha ixtisoslashish da ayrim mamlakat zavodlari pirovard mahsulot uchun щkm tarzida foydalaniladigan butlovchi qismlar, detallar i. ch. ga ixtisoslashadi. Mas, «RollsRoys» ingliz firmasi AQSH, Fransiya va b. mamlakatlarda tayyorlanadigan samolyotlar uchun reaktiv dvigatellar ishlab chiqaradi. Bu jarayonda bir rivojlangan mamlakatdan boshqasiga kapital chiqarishning koʻpayishi, turli mamlakatlar korxonalari oʻrtasida ixtisoslashuv va kooperatsiyalashuvning rivojlanishi muhim rol oʻynaydi. Firmalararo kooperatsiya (qoʻshma korxonalar), juda ulkan transmilliy korporatsiyalarning tashkil etilishi, sanoati rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotlarining integratsiyasi (q. Yevropa Itgpifoki) ham rivojlangan mamlakatlar oʻrtasidagi mehnat taqsimotini chuqurlashtirishga yordam beradi.
Oʻzbekiston Xalqaro mehnat taqsimotida paxta tolasi, energetika resurelari (tabiiy gaz, elektr energiyasi), rangli metallar, oʻgʻitlar va b. mahsulotlar yetkazib beruvchi mamlakat tarzida ishtirok etadi.
Milliy iqtisodiyotning yaxlit bir jahon xo‘jaligiga birlashishi, shuniningdek xalqaro iqtisodiy munosabatlarning mazmunini ko’rsatuvchi asosiy ko’rsatkichlardan biri xalqaro mehnat taqsimotidir.
Mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishida u yoki bu jihatlari bilan birga xalqaro mehnat taqsimoti (XMT) katta ahamiyatga ega.
Uning chuqurlashuvi esa-ilmiytexnikaviy inqilobning (ITI) ta‘siri ostida bo’lgan ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishidan kelib chiqadi.
Xalqaro mehnat taqsimoti to’g’risidagi qarashlar konsepsiyasi XVIII asrning oxiri va XIX asr boshlarida yashab o’tgan ingliz klassik ta‘limotchilari A.Smit va D.Rikardo ishlarida asoslanib rivojlantirilgan edi. A. Smit
Xalqlar boyligining tabiati va sabablari kitobida (1776 y.) xalqaro mehnat taqsimoti nazariyasini tahlil qilib, savdo va tadbirkorlikda erkinlik zarurligini isbotlagan. Uning fikricha, savdo erkinligida ro’y berayotgan turli to’siqlar butun bir davlatlar o’rtasida ro’y berayotgan xalqaro mehnat taqsimoti chuqurlashuviga xalaqit beradi.
Xalqaro mehnat taqsimoti: tushunchaning mohiyati va nazariy asoslari
Xalqaro mehnat taqsimoti (qisqartirilgan MRI) mehnat taqsimoti jarayonining ham mamlakat ichida, ham xalqaro miqyosda rivojlanishi natijasidir. Rasmiy jihatdan xalqaro mehnat taqsimoti mamlakatlar oʻrtasida tovarlar, xizmatlar va ijtimoiy foydali faoliyatning boshqa natijalari ayirboshlash vositasida maʼlum miqdor va sifat nisbatlarida mehnat taqsimoti sifatida taʼriflanadi.
Ishlab chiqarish jarayoni alohida, nisbatan mustaqil bosqich va bosqichlarga bo'linadi va keyin bir hududda yig'iladi (bu MRI tizimiga jalb qilingan mamlakatlar o'rtasida o'zaro aloqani o'rnatish bilan alohida tarmoqlarni hududiy ishlab chiqarish komplekslariga birlashtirish bo'lishi mumkin). Bugungi kunda MRI natijasi mehnat unumdorligini oshirish, shu jumladan xalqaro darajada.
Xalqaro mehnat taqsimoti ishlab chiqarish samaradorligini oshirish maqsadida amalga oshiriladi, ijtimoiy mehnat xarajatlarini tejash vositasi sifatida xizmat qiladi va ijtimoiy ishlab chiqarish kuchlarini ratsionalizatsiya qilish vositasi sifatida ishlaydi.
Xalqaro mehnat taqsimotiga ob'ektiv hissa qo'shadigan omillarning kombinatsiyasi mavjud:
1) tabiiy resurslarni taqsimlashdagi farqlar - moddiy-texnika resurslarining asosiy sababi;
2) tuproq-iqlim sharoitidagi farqlar;
3) mamlakatning geografik joylashuvi;
4) ishchi kuchi hajmidagi farqlar;
5) ishlab chiqarishning tarixiy an'analari.
Xalqaro mehnat taqsimotining rivojlanish bosqichlari
Xalqaro mehnat taqsimoti (MRI) - faoliyatning izolyatsiyasi va ixtisoslashuvi, bu yagona ishlab chiqarish jarayonining turli mamlakatlarda alohida hududlarda to'plangan nisbatan mustaqil bosqichlarga bo'linishini anglatadi.
Xalqaro mehnat taqsimoti amalga oshiriladi:
• dunyo mamlakatlari va mintaqalari o'rtasida;
• turli mamlakatlar firmalari o'rtasida;
• firmalar ichida (transmilliy korporatsiyalar) ularga a'zo korxonalar o'rtasida.
Xalqaro mehnat taqsimoti jahon bozoridagi keskin raqobat sharoitida stixiyali shakllanadi. Uning negizida mintaqalar va alohida mamlakatlarning mahsulot va xizmatlarning ayrim turlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi vujudga keladi. Buning natijasida mehnat unumdorligi va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, mehnat sarfini tejash imkoniyatlari mavjud.
Xalqaro mehnat taqsimotining rivojlanishida asosiy narsa shundaki, uning har bir ishtirokchisi iqtisodiy manfaatdor bo'lishi, unda ishtirok etishidan foyda ko'rishi kerak. Ushbu imtiyoz quyidagilarni o'z ichiga olishi mumkin:
• eksport qilinadigan tovarlar va xizmatlarning xalqaro va ichki narxlari o'rtasidagi farqni olish;
• o'z ishlab chiqargan tovarlardan voz kechish va uni arzonroq import bilan almashtirish tufayli ichki xarajatlarni tejash.
Birinchi bosqich(16-asr - 18-asrning birinchi yarmi). U tabiiy (birlamchi) deb ataladigan jarayonlarning rivojlanishining o'z-o'zidan tabiati bilan tavsiflangan, ya'ni. bevosita tabiat tomonidan berilgan ishlab chiqarish omillari. Ulardan foydalanish mehnat unumdorligining yuqori darajasini va ishlab chiqarishning sezilarli ortig'ini ta'minlamadi, shuning uchun faqat ichki iste'mol qilinmagan mahsulot eksport qilindi.
Ikkinchi bosqich(18-asrning 2-yarmi - 19-asr). Sanoat inqilobi yutuqlaridan foydalanish natijasida shakllangan sun’iy (ikkilamchi) omillar xalqaro mehnat taqsimotining asosini tashkil qila boshladi.
Mashina ishlab chiqarishni o'zlashtirgan mamlakatlar tashqi bozorga texnik jihatdan murakkab mahsulotlar bilan bir qatorda ommaviy talab qilinadigan arzon tovarlarni ham yetkazib bera boshladilar. Muvaffaqiyatga erisha olmaganlar xomashyo, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, hunarmandchilik bilan savdo qilish bilan kifoyalandi.
Uchinchi bosqich(1917-1990). Bu dunyoning urushayotgan siyosiy tizimlarga bo'linishi bilan tavsiflanadi - sotsialistik va kapitalistik. A'zo mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi va shunga mos ravishda mehnat taqsimoti har birida alohida amalga oshirildi, shu bilan birga milliy iqtisodiyotlarning o'zaro kirib borishi, integratsiyalashuviga umumiy tendentsiya kuzatildi (sotsialistik dunyoda bu siyosiy omillar bilan cheklangan).
Shu bilan birga, dunyo rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarga bo'lingan. Xalqaro mehnat taqsimotining avvalgi modelida birinchisida ishlab chiqarish tarmoqlari, ikkinchisida tog'-kon sanoati va qishloq xo'jaligi, ya'ni. ular agrar va xomashyo qo'shimchasi sifatida saqlanib qolgan.
Xalqaro mehnat taqsimotining shakllanish jarayoni, ayniqsa, yetakchi mamlakatlarning mashinasozlikga oʻtishi tugagandan soʻng, yaʼni taxminan 19-asrning oʻrtalaridan boshlab jadal rivojlana boshladi.
19-asr oxiri — 20-asr boshlarida ommaviy ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan xalqaro mehnat taqsimotining shakllanish jarayoni asosan yakunlandi. Sof tijoriy jahon iqtisodiy aloqalari bilan bir qatorda xalqaro ishlab chiqarish aloqalari ham tobora rivojlanib bordi va kapitalning xalqaro migratsiyasi misli ko'rilmagan miqyosga ega bo'ldi.
Xalqaro mehnat taqsimotining rivojlanish jarayoni ma'lum tipik xususiyatlarga ega edi va hozirgacha MRI o'ziga xos xususiyatlarga ega, bu birinchi navbatda jahon iqtisodiyotida ikki guruh mamlakatlar - sanoati rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o'rtasidagi tafovut saqlanib qolayotganidan iborat. va hatto chuqurlashadi. Birinchisi hozirda aholining 25% dan kamrog'ini va shu bilan birga rivojlanayotgan mamlakatlarda umumiy milliy mahsulotning taxminan 80% va sanoat ishlab chiqarishining 80% dan ortig'ini tashkil qiladi. Shunga ko'ra, rivojlanayotgan dunyo mamlakatlari aholining 75% ni, lekin umumiy milliy mahsulotning atigi 20% dan bir oz ko'proq qismini tashkil qiladi. Ularning ishlab chiqarilgan mahsulotlar ishlab chiqarishdagi ulushi atigi 15-17% ni tashkil etadi. Rivojlanayotgan mamlakatlar jahon iqtisodiyotida birinchi navbatda sanoat davlatlari uchun xom ashyo yetkazib beruvchi va tayyor mahsulotlar import qiluvchi sifatida harakat qilishda davom etmoqda.
Bu holatning sabablari xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimining uzoq muddatli faoliyatida yotadi, bunda ancha rivojlangan davlatlar kam rivojlangan mamlakatlarning agrar va xomashyoga ixtisoslashuvidan ularni ekspluatatsiya qilish maqsadida foydalanadilar. Mustamlaka tizimi MRI tizimida qoloqlarning teng bo'lmagan mavqeini mustahkamlashga olib keldi, chunki kuchlar o'z mustamlakalariga xom ashyo va oziq-ovqatning ayrim turlarini etkazib beruvchi rolini berishga harakat qilishdi. Xalqaro monopoliyalar o‘sha davrda xuddi shu yo‘nalishda harakat qilganlar.
Ijtimoiy va iqtisodiy farqlaridan qat'i nazar, dunyoning barcha mamlakatlari uchun MRIning asosiy omili iqtisodiy foyda olish istagidir. Bunday holda, MRI ishtirokchilari tomonidan olingan ta'sirni amalga oshirish tovarlarning milliy va xalqaro qiymati o'rtasidagi farqlarda namoyon bo'ladigan qiymat qonunining ishlashi natijasida yuzaga keladi. Qiymat qonuni tovar ishlab chiqarish sharoitida MRIning harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi.
Har qanday ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda qiymat ishlab chiqarish vositalariga qilingan xarajatlar, ish haqi va qo'shimcha qiymatdan shakllanganligi sababli, bozorga kiradigan barcha tovarlar, kelib chiqishidan qat'i nazar, xalqaro qiymatning shakllanishida ishtirok etadi, ya'ni. jahon narxlari. Tovarlar jahon bozori qonunlariga, shu jumladan qiymat qonuniga mos keladigan nisbatlarda ayirboshlanadi.
Xalqaro tovar va xizmatlar almashinuvi jarayonida MRI afzalliklarini amalga oshirish har qanday mamlakatga qulay sharoitlarda eksport qilinadigan tovarlar va xizmatlarning xalqaro va milliy qiymatlari o'rtasidagi farqni olish, shuningdek, ichki xarajatlarni tejash imkonini beradi. arzonroq import tufayli milliy mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarishdan voz kechish.
MRIda ishtirok etish, uning imkoniyatlaridan foydalanish uchun insonning umumiy rag'batlantirishlari orasida dunyoning barcha davlatlarining birgalikdagi sa'y-harakatlari orqali insoniyat oldida turgan global muammolarni hal qilish zarurati mavjud. Bunday muammolar doirasi juda keng: atrof-muhitni muhofaza qilish va oziq-ovqat muammosini sayyoraviy miqyosda hal qilishdan tortib, kosmik tadqiqotlargacha.
Barcha murakkablik va qarama-qarshiliklarga qaramay, zamonaviy dunyo iqtisodiy jihatdan nisbatan yuqori darajadagi rivojlanish darajasiga erishgandan so'ng xalqaro ijtimoiylashgan ishlab chiqarish bilan birlashtirilgan ma'lum bir maqsadga muvofiq tizimdir. MRI jahon iqtisodiy tizimini - jahon iqtisodiyotini alohida elementlardan tashkil etgan "integrator" hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlarini rivojlantirish funktsiyasi sifatida MRI barcha mamlakatlarda reproduktiv jarayonlarning o'zaro bog'liqligi va o'zaro bog'liqligi uchun ob'ektiv shart-sharoitlarni yaratdi, xalqaro miqyosdagi chegaralarni kengaytirdi.