Ilmiy rahbar: p f. d., prof Ruxiyeva X. A toshkent – 2023 mundarija

3.6-rasm. Ijtimoiy o‘z-o‘zini nazorat qilish shkalasi tahlili

O‘smir xulq-atvorini o‘z-o‘zini tartibga solishning tarkibiy qismlari tahlil qilinadi, ularning ong jarayonlari bilan o‘zaro ta’sir qiluvchi bir qator aqliy shakllanishlar sodir bo‘ladigan bitta tizim sifatida ishlashi, bunga ko‘ra aqlning rivojlanish darajasi, shaxsning motivatsion, ixtiyoriy va hissiy tarkibiy qismlarining shakllanishi taxmin qilinadi. O‘z-o‘zini anglash bilan o‘zaro bog‘liqlik o‘rnatiladi, mustaqillik, mas’uliyat, jasorat, qat’iyatlilik fazilatlari rivojlanadi hamda o‘z imkoniyatlari baholanadi. Shunga ko‘ra, shaxsning xulq-atvorini o‘zlashtirish va o‘zini o‘zi boshqarish jarayonlari mustaqil ravishda qaror qabul qilish, ijtimoiy ahamiyatga ega qadriyatlarni o‘rnatish, o‘zini tasdiqlash usullarini tanlash, ularga erishish uchun maqsad va vositalarni belgilash imkoniyatini beradi.

O‘smirlarning xulq-atvori og‘ishining jiddiy determinantlaridan biri bu xatti-harakatlarning psixologik mexanizmlarini o‘zini o‘zi tartibga solishning еtarli darajasidir. Bu o‘z navbatida quyidagi ko‘rinishlar bilan kuzatiladi: ijobiy, axloqiy qoidalarning еtishmasligi; o‘zini past baholash; o‘zini past baholash; jamiyatdagi axloqiy me’yorlar va qonunlarni bilmaslik va mensimaslik; axloqsiz xatti-harakatlar; boshqalarning axloqiy fazilatlarini past baholash bilan ko‘rinadi.
3.3. jadval
“Emotsional soha, faoliyat va xulq atvorda o‘z-o‘zini nazorat qilish ifodalanganligi” (G.S.Nikiforov, V.K.Vasilev, S.V.Firsov) so‘rovnomasi, “O‘zining psixik holatlarini baholash” (Ayzenk) metodikasi, “Shaxsdagi xarakter aksentuatsiyasining turlarini tashxislash” (G.Shmishek) so‘rovnomasinig Mann-Uitni U-mezoni bo‘yicha jins tahlili

Ko‘rsatkichlar	Jinsi	N	O‘rtacha rang	U	P
Emotsional sohadagi o‘z-o‘zini nazorat qilish	Qiz bola	41	52,95	-1,353	,176
	O‘g‘il bola	55	45,18
Faoliyatdagi o‘z-o‘zini nazorat qilish	Qiz bola	41	47,95	-,167	,867
	O‘g‘il bola	55	48,91
Ijtimoiy o‘zini o‘zi boshqarish	Qiz bola	41	50,79	-,697	,486
	O‘g‘il bola	55	46,79
xavotirlilik	Qiz bola	41	55,38	-2,114	,035*
	O‘g‘il bola	55	43,37
frustratsiya	Qiz bola	41	47,80	-,217	,829
	O‘g‘il bola	55	49,02
agressivlik	Qiz bola	41	57,26	-2,675	,007**
	O‘g‘il bola	55	41,97
rigidlik	Qiz bola	41	45,23	-1,000	,317
	O‘g‘il bola	55	50,94
Gipertim	Qiz bola	41	49,43	-,289	,773
	O‘g‘il bola	55	47,81
Xavotirlanuvchi	Qiz bola	41	49,57	-,334	,738
	O‘g‘il bola	55	47,70
Distim	Qiz bola	41	52,60	-1,271	,204
	O‘g‘il bola	55	45,45
Kuzgaluvchan	Qiz bola	41	47,82	-,216	,829
	O‘g‘il bola	55	49,01
Emotiv	Qiz bola	41	54,29	-1,787	,074
	O‘g‘il bola	55	44,18
Rigid	Qiz bola	41	49,87	-,425	,670
	O‘g‘il bola	55	47,48
Namoyishkor	Qiz bola	41	50,46	-,607	,544
	O‘g‘il bola	55	47,04
Sikloid	Qiz bola	41	50,38	-,594	,553
	O‘g‘il bola	55	47,10
Ekzaltr	Qiz bola	41	51,05	-,825	,409
	O‘g‘il bola	55	46,60

O‘z-o‘zini nazorat qilishning maqsadi xatolarni, noto‘g‘ri harakatlarni oldini olish va tuzatishdir. O‘z-o‘zini nazorat qilishning tartibga solish funksiyasi tufayli odam kimdir tomonidan taklif qilingan yoki mustaqil ravishda qabul qilingan faoliyat rejasini amalga oshirishga qodir. Shaxsning o‘zini o‘zi boshqarish jarayonlarida uning o‘zini o‘zi qadrlashi, o‘zini tanqid qilishi, sub’ekt tomonidan o‘z harakatlari, aqliy jarayonlari va holatlarini anglashi va baholashi muhim rol o‘ynaydi. O‘z-o‘zini nazorat qilishning paydo bo‘lishi inson xatti-harakatlariga qo‘yiladigan ijtimoiy, axloqiy va psixologik talablar bilan belgilanadi. O‘zboshimchalik bilan o‘zini o‘zi boshqarishning shakllanishi insonning vaziyatni anglash va nazorat qilish qobiliyatini nazarda tutadi. Ijtimoiy o‘z-o‘zini nazoratga olish tadqiqotimizning natijalariga ko‘ra 15 yoshda yuqori ko‘rsatkich aniqlanib ularda ilk o‘spirinlik yoshiga o‘tish davriga yaqin bo‘lganligi uchun ham ularda anglangan ravishdagi o‘z-o‘zini nazoratga olish ushbu yoshda yuqorilaganini ko‘rishimiz mumkin.

Tadqiqotimizning maqsad va vazifalariga ko‘ra ushbu ko‘rsatkichlarni jins tahlilillaridagi ahamiyatli farqlarni ko‘rib chiqamiz. Unga ko‘ra xavotirlilik shkalasi bo‘yicha (U=-2,114; p<0,05) o‘smir o‘g‘il bola va qiz bolalar o‘rtasida farqlar aniqlandi. Shuningdek, agressivlik shkalasida (U=-2,675; p<0,01) ham o‘smir o‘g‘il bola va qiz bolalar o‘rtasida ahamiyatli farqlar aniqlandi.
O‘smirlik – davri insonning kognitiv va psixosotsial rivojlanish davri bo‘lib, o‘smirlar uchun tartibsizliklarga to‘la davr hisoblanadi. Ushbu yoshda ularni tushunish va ular bilan munosabat o‘rnatish birmuncha murakkab jarayon xisoblanadi. Fiziologiya nuqtai nazaridan balog‘at yoshida tananing intensiv o‘sishi bo‘lgan tananing tez va notekis o‘sishi kuzatiladi. Yurak va qon tomirlarining rivojlanishi, shuningdek, endokrin bezlarning faolligi o‘rtasidagi tafovut qon ta’minoti buzilishi, qon bosimining oshishi, tez yurak urishi, shuningdek qo‘zg‘aluvchanlikning oshishi, ularning asabiylashishi, bosh aylanishi va charchoqni olib keladi. O‘smirlik davridagi bolalarda do‘stlar va qarindoshlarga nisbatan tengdoshlari va o‘qituvchilari hamda ota-onalari bilan muloqot qilishda qiynalishadi ularda agressiv xatti-harakatlar paydo bo‘ladi
Shu bilan birga, agressivlik o‘zini himoya qilish shakllaridan biri bo‘lib, tuyg‘uni nazorat qilish va saqlash bilan bog‘liq muammolarni hal qilishning asosiy usulini ifodalaydi.
Man-Uitni mezoni bo‘yicha jins tahlillari 3.5-jadvalda aks etgan bo‘lib, unda ko‘rsatkichlar bo‘yicha tahlillar aniq ko‘rsatilgan.



3.7-rasm Xavotirlilik va agressivlik shkalalari tahlili

Xavotirlilik insonni xulq-atvori va ruhiyatini buzadi, somatik salomatlikka ta’sir qiladi, faoliyat samaradorligini pasaytiradi. Xavotirning paydo bo‘lishi va mustahkamlanishi, asosan gipertrofiyaga uchragan haqiqiy inson ehtiyojlarining noroziligi bilan bog‘liq kechadi. Psixologik va pedagogik adabiyotlarni tahlil qilishda olimlar tomonidan o‘smirlik davrida xavotirlanishning sabablarini aniqlashga imkon beradi:
- bola-ota-ona munosabatlaridagi ziddiyatlar va tarbiya masalasidagi ziddiyatlar;
- tengdoshlar bilan disfunksional munosabatlar;
- o‘ziga nisbatan barqaror qoniqarli munosabat zarurligidan umidsizlik;
- o‘zini past baholash;
- o‘quv faoliyatidagi muvaffaqiyatning yеtishmasligi;
- psixoastenik xarakter aksentuatsiyasining shakllanishi, uning o‘ziga xos xususiyatlarida namoyon bo‘ladi.
O‘smirlik davrida ortib borayotgan xavotirlikning manbai tashqi va ichki omillar ta’sirida yuzaga keladigan ichki ziddiyatdir. Tashqi narsalarga o‘smir uchun muhim bo‘lgan yaqinlarining talablari va umidlarini qondirish istagi kiradi. Ichki - uning shaxsiy xususiyatlari kiradi.
O‘smir qiz va o‘g‘il bolalarni tarbiyalashda ota-onalar turli xil munosabatlarni amalga oshiradilar. Shuningdek, ushbu omillarning o‘g‘il va qizlardagi xavotirlarining namoyon bo‘lishi va darajasiga ta’siri boshqacha bo‘ladi deb taxmin qilish mumkin.
Tadqiqotimizning natijalariga ko‘ra qizlarning xavotirlanish darajasining oshganligi aniqlangan. Ulardagi xavotirlilik darajasining oshishiga onaning yuqori darajadagi ijobiy qiziqishi va salbiy munosabati, shuningdek, avtonomiya va nomuvofiqlik ta’sir qilishini aytishimiz mumkin. O‘smir qiz bolalarning tashvishi yuqori nomuvofiqlik bilan ortadi
Xavotirlilik o‘smirlik davrida o‘z-o‘zini hurmat qilishga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Muayyan ijtimoiy vaziyatlarga еtarli darajada hissiy moslashish tashvish darajasining oshganligini ko‘rsatishi mumkin. Bu o‘z-o‘zidan shubhalanishning umumiy munosabatini yaratadi. O‘smirlarda xavotir darajasi intensivlik bilan ajralib turadi.
O‘smir qizlar o‘smir o‘g‘il bolalarga qaraganda ancha uyatchan va bezovtali shuning uchun ular ko‘proq tashvishlanadilar.
Xavotirning kuchayishida jins farqlari mavjud bo‘lib, boshlang‘ich va maktabgacha yoshda (12 yoshgacha) xavotir ko‘pincha o‘g‘il bolalarda kuzatiladi. Qizlarda esa bu asosan o‘n ikki yoshdan keyin (o‘smirlik davrida) duch kelishadi. Qizlar o‘zlarining tengdoshlari bilan jamoa bilan munosabatlarga ko‘proq e’tibor qaratganligi sababli, o‘smir o‘g‘il bolalar kattalar tomonidan jazolanishidan yoki tengdoshlari tomonidan ziddiyatlarga duch kelishidan qo‘rqishadi.
O‘smirlik davrida ijtimoiy faoliyat sohalarining sezilarli darajada kengayishi va ularning ahamiyatining o‘zgarishi kuzatiladi, chunki o‘smir ko‘p va xilma-xil munosabatlarga kirishadi. Shaxslararo munosabatlarning shakllanishi tufayli o‘smir ijtimoiy muloqot ko‘nikmalarini rivojlantiradi, o‘smir boshqalarning fikrini hurmat qilishni va hisobga olishni o‘rganadi va shu bilan birga shaxsiy manfaatlarini himoya qiladi. Maktab ijtimoiylashuv jarayoniga hissa qo‘shadigan zarur omillardan biri bo‘lib qolmoqda. Buning sababi shundaki, tengdoshlar bilan muloqot qilish jarayonida muhim ijtimoiy me’yorlar va qadriyatlar o‘zlashtiriladi va o‘zlashtiriladi va ularning individual modifikatsiyasi sodir bo‘ladi. Tengdoshlar orasida yuqori maqom yaxshi munosabatlarni o‘rnatishda katta rol o‘ynaydi.
Agressivlik, zamonaviy tadqiqotchilar nuqtai nazaridan, tajovuzga tayyorlikda, shuningdek, boshqa odamning xatti-harakatlarini dushmanlik sifatida qabul qilish va talqin qilish tendensiyasida ifodalangan shaxsiy xususiyat sifatida qaraladi. Ma’lumki, o‘smirlik davrida balog‘at yoshining namoyon bo‘lishiga, o‘z-o‘zini anglash va o‘zini hurmat qilishni rivojlantirishga, shaxsiylikga, qobiliyat va qiziqishga intilish tabiiydir. Qizlarning psixikasi o‘g‘il bolalarning bir xil xususiyatlariga nisbatan tashqi omillar ta’siriga nisbatan sezgirroqdir. Xavotirning kuchayishi ichki mojaroning ko‘rsatkichi bo‘lishi mumkin, agressivlik shaxs rivojlanishining uyg‘unligini buzish bilan bog‘liq chuqur sabablarga ega. Hozirgi kunda jamiyatimizda hukm surayotgan keskin, beqaror ijtimoiy, iqtisodiy, ekologik va mafkuraviy vaziyat еtuk shaxsning shaxsiy rivojlanishi va xulq-atvorida turli xil og‘ishlarning o‘sishiga olib keladi.
Ular orasida nafaqat progressiv begonalashish, ortib borayotgan xavotir, bolalarning ma’naviy bo‘shligi, balki ularning shafqatsizligi, agressivligi ham alohida tashvish uyg‘otadi. Bu jarayon o‘smirlik davrida eng yuqori cho‘qqiga chiqadigan va namoyon bo‘ladigan davr xisoblanadi.
Bugungi kunda hayot o‘g‘il bolalarda ham, o‘smir qizlarda ham agressivlikni kuchaytirishning tobora ko‘proq misollariga olib keladi va jamiyat uchun bu muammoni hal qilish tobora qiyinlashib bormoqda. An’anaga ko‘ra, tajovuzkorlik deyarli jinsga bog‘liq holda o‘rganilgan; birinchi navbatda, erkaklar sifati deb hisoblangan va uning tadqiqotlari asosan erkaklar namunalarida o‘tkazilgan. Biroq, haqiqat shuni ko‘rsatdiki, ayollar ham ko‘pincha o‘zlarining agressivligini namoyon etadilar va shuning uchun bu sifatni ikkala jins vakillarining xatti-harakatlarida o‘rganish kerak.