Ilmiy-metodik jurnali scientific-methodical journal ministry of public education of the

“XALQ TA’LIMI” ilmiy-metodik jurnali. 2018. № 3.   www.xtjurnali.zn.uz
Abu  Nasr  Forobiy  “Musiqaning  katta  kitobi”da  “Son”  haqidagi  fan  (Arifmetika) 
odamlarning amaliy ehtiyojidan kelib chiqqanligi; “Natural sonlar” arifmetika fanining 
asosi sifatida odamlar tomonidan dunyoni qadim zamonlardan boshlab idrok etishning 
tarkibiy qismi hisoblanishi haqidagi konsepsiyadan kelib chiqib, ulug‘ mutafakkir fanni 
nazariy  va  amaliy  qismlarga  bo‘lib,  pedagogikaga  ta’limning  amaliy  yo‘naltirilganlik, 
hayot  bilan insonlarning kundalik faoliyatlariga aloqadorlik g‘oyasini olib kirganligini 
talabalarga tushuntirish lozim.
Abu  Rayhon  Beruniy  inson  hayotida  fanning  yetakchi  rolini  qo‘llab-quvvatlash 
barobarida,  ta’limning  muhim  vazifalaridan  biri  o‘quvchilarni  amalda  sinab  ko‘rilgan 
ilmiy ma’lumotlar bilan tanishtirish; ta’limni tushunarli bo‘lishi uchun o‘qituvchi yaqin-
dan uzoqqa, ma’lumdan noma’lumga doimiy ravishda olib borish zarurligi to‘g‘risidagi 
fikrlarini talabalarga yetkazish orqali ularda buyuk bobokalonimiz ruhiga mehr-muhab-
batni tarkib toptirish mumkin.
Abu Ali ibn Sinoning didaktik prinsiplariga, jumladan, ta’limni ko‘rgazmalilik prinsi-
piga katta qiziqish bildirganini, ya’ni real predmet (ma’lum o‘lchamlardagi uchburchak 
yoki to‘rtburchak, boshqa o‘lchamlarda to‘g‘ri chiziq yoki egri chiziq)larni yoki ularning 
tasvirlarini idrok qilish tufayli insonda obyektiv reallikni to‘g‘ri aks ettiruvchi tasavvurni 
shakllantiradi degan fikrlari ta’limning ko‘rgazmalilik prinsipini ifodalashi, ta’limda ko‘r-
gazmalilik tushunchasi idrok qilishning ko‘rish, eshitish, paypaslab his etish va boshqa 
turlari bilan bog‘langanligini talabalar bilan muhokama qilish kerak.
Al-Xorazmiyning arifmetik asarlarida ta’lim oluvchilarda mantiqiy tafakkurni rivoj-
lantirish maqsadida bilimlarni ketma-ket bayon qilish prinsipini keng ishlatilgan; ilmiy 
asarlarni tushuntirish (izohlash)da ta’lim metodining savol-javob shaklini qo‘llagan.
Abu Nasr Forobiyning tajriba – ko‘rgazmalilik ta’lim metodiga katta e’tibor bergan-
ligini; tashqi obyektlar haqida birlamchi bilim manbalari sifatida inson subyektni obyekt 
bilan bog‘liqligida sezishning besh turini (sezish (paypaslab his etish), ko‘rish, eshitish, 
hid bilish, ta’m sezish) qaraganini; bilimning boshi va isbotlashning asosi sifatida kuza-
tish va tajribaga asoslangan ko‘rgazmalilik metodiga katta e’tibor berganini; ta’limning 
muhim umumiy metodlaridan biri mashq deb hisoblaganini; yozish san’atida qunt bi-
lan uzoq vaqt davomida bajarilgan mashq natijasida inson bu san’atda barkamollikka 
erishishini va u bu bilan qancha uzoq vaqt shug‘ullansa, u shunchalik kuchli va ush-
bu san’atda tobora mukammal bo‘lib boraverishi haqidagi fikrlarini; matematika ta’limi 
metodikasiga to‘xtalib, uni o‘qitishda o‘qituvchilarga deduksiya metodidan foydalanish 
bo‘yicha tavsiya berganligini ko‘rsatish mumkin.
Abu Rayhon Beruniyning metodik mulohazalarida ta’limni tashkil etishda o‘quvchi-
larning shaxsiy tajribalari, savol-javob kabi metodlardan foydalanishni tavsiya qilganligi-
ni; tajriba va kuzatish, tabiat va inson hayoti vaqtida yangi bilimlarni egallashning eng 
ishonarli vositasi ekanligi to‘g‘risidagi fikrini; katexizis shaklidagi suhbat orqali yangi bi-
limlarni takrorlash va aytishni buyuk alloma yuqori baholaganini talabalarga tushuntirish 
zarur.
Abu Ali ibn Sinoning “tib qonunlari”da tibbiyot ta’limida keng qo‘llanilgan bilimlar-
ni tizimli va ketma-ketlikda bayon qilish, qadimgi yunoniston va Sharq tibbiyot ilmini 
tushunishga  olib  keluvchi  mantiqiy  tuzilgan  mulohazalar  kabi  ta’lim  metodlarini  aks 
ettirganini talabalarga ko‘rsatish lozim.
Uning fikricha, ta’lim metodlarining asosida o‘quvchilarning mantiqiy fikrlashi va 
ularning shaxsiy tajribalari yotadi.

---

47
“tib  qonunlari”    asarida  nazariy  bilimlarni  amaliyot  bilan  mustahkam  aloqasini, 
umu miylikdan xususiylikka borishda tajribaga tayanilganini talabalarga ko‘rsatish kerak.
Matematika o‘qitish metodikasi fanining “Xususiy metodika” bo‘limida amaliy va 
seminar mashg‘ulotlari rejalashtirilgan bo‘lib, unda umumiy o‘rta ta’lim  maktab mate-
matika fanining 5-9-sinflar dastur va darsliklari bilan tanishish, ularning tuzilish prin-
siplarini o‘rganish ko‘zda tutilgan. tadqiqotimiz maqsadiga muvofiq, bo‘lajak maktab 
o‘qituvchilari  diqqat-e’tibori  mazkur  dastur,  darslik  va  o‘quv  qo‘llanmalarda  qomusiy 
olimlarimizning boy matematik merosi qay darajada aks ettirilganligini namoyon qilish-
ga qaratildi hamda ularning ma’naviy yo‘naltirilganligi aniqlandi. Jumladan, 5-9-sinflar-
da o‘rganish ko‘zda tutilgan jami 66 ta mavzudan sakkiztasida qomusiy olimlarimizning 
matematikaga doir asarlarini o‘rganish rejalashtirilganligi namoyon qilindi. Ular jumla-
siga Al-Xorazmiyning “Algorizmi hind hisobi haqida” asari, Abu Rayhon Beruniyning 
nisbatlar nazariyasiga oid ishlari haqida (5-sinf),  G‘iyosiddin-al-Koshiyning “Hisob ilmi 
kaliti” asari haqida, Mirzo Ulug‘bek ilmiy maktabining matematika rivojidagi roli, G‘iyo-
siddin al-Koshiyning “Aylana haqida risolasi”, ehtimollar nazariyasining rivojlani shida 
o‘zbekiston  olimlarining  roli  (6-sinf).  Bir  noma’lumli  birinchi  darajali  tenglamani  ye-
chish, Al-jabr val-muqobala usuli (6-sinf) Al-Xorazmiyning “Al-jabr val-muqobala” asari 
va undagi masalalar” (7-sinf), Kvadrat tenglamalarni yechishning Al-Xorazmiy usuli, 
Al-Xorazmiy masalalaridan namunalar (8-sinf), Beruniy va Ulug‘bekning trigonometrik 
“Zijlari” mavzu va savollar (9-sinf) kiritilganligini ta’kidlash joiz.
Ayni  paytda,  olib  borilgan  izlanishlar  o‘quvchilarni  matematikaga  doir  boy  ilmiy 
me’rosimiz  bilan  tanishtirish  orqali  ularda  milliy  iftixor  his-tuyg‘usini  shakllantirishga 
bevosita  qaratilgan  mavzu  va  savollarning  matematika  fani  dasturining  mazmunida 
yetarli darajada o‘rin olmaganliklaridan dalolat bermoqda.
Shuningdek, matematika fani bo‘yicha to‘garak, mavzuli kechalar, konferensiya-
lar, viktorinalar, devoriy gazetalar orqali uzoq o‘tmishda zakovatli bobokalonlarimizning 
har qanday qiyinchilik va iztiroblarga qaramasdan o‘qib o‘rganganliklari, ijod qilganlik-
lari hamda qoldirgan barcha ilmiy meroslari bilan o‘quvchilarni tizimli ravishda tanish-
tirib borish uchun zarur bo‘lgan didaktik materiallarning kamligi tufayli matematika o‘qi-
tuvchisi o‘z oldida turgan vazifalarni bajarishda ma’lum qiyinchiliklarga duch kelmoqda.
yuqorida bayon qilingan kamchiliklarni ma’lum darajada bartaraf etish maqsadida 
matematika fani namunaviy dasturi mazmuni ta’limning tarixiylik, ta’lim-tarbiyaning bir-
ligi kabi prinsiplari asosida sinchkovlik bilan o‘rganilib, movarounnahrlik buyuk mutaf-
fakirlarning matematika fani taraqqiyotiga qo‘shgan ulkan hissalariga doir materiallar 
matematika o‘qitish jarayoniga singdirishning potensial imkoniyatlari namoyon qilindi. 
Shu asosda tanlab olingan tarixiy materiallar didaktik ishlandi. Ular:
Natural son va nol (v) – Abu Rayhon Beruniyning “Son” tushunchasiga “Son – 
birliklaridan iborat to‘plam”dir, degan ta’rifini; natural sonlar, juft-toq sonlarga bergan 
ta’rifini Jamshid Koshiy “Arifmetika kaliti” asarida “Sonlar” va ularning turlarini butun 
sonlar arifmetikasiga qaraganini, Ali Qushchining “Arifmetika kaliti” asarida juft-toq, tub 
va mukammal sonlarga bergan ta’rifini talabalarga ko‘rsatish orqali ularda matematika-
ga qiziqish uyg‘otish, o‘zlikni tarkib toptirish;
Kasr sonlar va  oddiy kasrlar (v) – Mirzo Ulug‘bekning sodiq shogirdi Ali Qush-
chining  “Arifmetik  risola”si,  “Kasrlar  haqida  risola”sida  kasrlar  ustida  amallar,  ularni 
bajarish tartibiga bag‘ishlanganini talabalarga ko‘rsatish;
o‘nli kasrlar haqida dastlabki ma’lumotlar. o‘nli kasrlarni qo‘shish, ayirish, ko‘pay-
tirish va bo‘lish (vi) – yevropada o‘nli kasrlarning kashfiyotchisi deb tan olingan ang-

---

48