Ilmiy-metodik jurnali scientific-methodical journal ministry of public education of the

“XALQ TA’LIMI” ilmiy-metodik jurnali. 2018. № 3.   www.xtjurnali.zn.uz
Kasbga  yo‘naltirishning  asosiy  maqsadi  –  umumiy  o‘rta  ta’lim  maktablari  o‘quv-
chilarini ongli va mustaqil ravishda kasb-hunar tanlashga tayyorlash, kelgusi ta’limning 
yo‘nalishi hamda kasb-hunar egallashning usullarini aniqlashdan iborat.
Shu jihatdan maktabdagi har bir pedagog kasb-hunarga yo‘naltirish bo‘yicha qan-
day ishlarni amalga oshirishini bilishi lozim. Chunki kasb-hunarga yo‘naltirish ishlarini 
amalga oshirishda nafaqat maktab pedagoglari yoki amaliyotchi psixologi, balki butun 
maktab jamoasi mas’ul hisoblanadi.
o‘quvchilarni  kasb-hunarga  yo‘naltirish  uzluksiz  ta’lim  tizimining  muhim  bosqichi 
bo‘lgan umumiy o‘rta ta’lim tizimida alohida ahamiyatga ega bo‘lib, yoshlarga o‘quv va 
maxsus fanlar doirasida ishlab chiqarish sohalari, ularning o‘ziga xos xususiyatlari, meh-
nat turlari, kasbiy faoliyat borasidagi ma’lumotlar beriladi. Natijada o‘quvchilarda muay-
yan turdagi faoliyat yo‘nalishiga qiziqish va hayotiy ehtiyoj yuzaga keladi.
Mazkur ehtiyojni qoplash va malakali mutaxassislarni tayyorlash ta’limning keyin-
gi bosqichi, kasb-hunar ta’limi tizimida amalga oshiriladi. Bu esa, o‘z navbatida, umu-
miy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi uzviyligini ta’minlash mexanizmini ishlab 
chiqish va joriy qilishni talab qilmoqda.
Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarining shaxsiy imkoniyatlari, psixologik, in-
tellektual va fiziologik xususiyatlariga tayangan holda ularni kasb-hunarga to‘g‘ri yo‘nal-
tirishda muayyan yondashuvlar asosida ish ko‘rish maqsadga muvofiqdir. o‘quvchilar 
shaxsi xususida umumiy ma’lumotlarni berish imkoniga ega bo‘lgan tavsifnomani yara-
tish ana ashunday yondashuvlardan biri sifatida ko‘zga tashlanadi. tavsifnoma o‘quv-
chilarning yosh psixologik, intellektual va fiziologik imkoniyatlariga tayangan holda ularni 
kasb-hunarga to‘g‘ri yo‘naltiribgina qolmay, ayni paytda ular tomonidan kelgusida kasbiy 
faoliyatning samarali yo‘lga qo‘yilishi uchun zamin hozirlovchi omil sifatida ham amaliy 
ahamiyatga egadir.
Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarining shaxsiy imkoniyatlarini inobatga ol-
gan holda ular o‘rtasida kasbiy ma’rifatni tashkil etishda samarali shakl, metod va vosi-
talardan foydalanish, mazkur jarayonda texnologik yondashuv asosida ish yuritish mu-
ammoning ijobiy yechimini topishni kafolatlaydi.
Kasbga yo‘naltirishning asosiy nazariy va shu bilan birga natijaviy vazifasi shundan 
iboratki, u o‘sib kelayotgan kelajak avlod, ya’ni umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘quv-
chilarda kasb tushunchasini shakllantirib, ulardagi moyillik va qiziqishni yuzaga chiqarib, 
imkoniyatlari qay darajadaligi, bajarayotgan ishi yoki tanlagan kasbi bilan uning tayyor-
garlik va tayyorlanganlik darajasi o‘rtasida uzilish hamda noratsional uzviylik davom et-
mayotganini aniqlashdan  iborat.
Xalq ta’limi tizimida psixologik xizmat samaradorligini oshirishning ta’sirchan vosita 
va usullarini amalga tatbiq etish, mutaxassislarni tizimda olib borilayotgan yangiliklar, 
yangi psixologik texnologiyalar bilan tanishtirish, xalq ta’limi tizimida psixologik xizmat 
samaradorligini oshirish maqsadida Xalq ta’limi vazirligining qarori bilan har oyning ik-
kinchi chorshanba kuni tuman (shahar) XtBlarida “Maktab amaliyotchi psixologlari o‘qu-
vi kuni” deb belgilandi.
Har bir o‘quv reja belgilangan mavzular asosida o‘tkazilib, o‘quv kunlarida amali-
yotchi psixologlar ish rejalarining bajarilishi, ish hujjatlarining yuritilishi, sinf rahbarlari, 
fan o‘qituvchilari, ota-onalar, mahalla vakillari, voyaga yetmaganlar bilan ishlash komis-
siyasi bilan hamkorlikda bajargan ishlari muhokama etiladi.  
Bulardan tashqari,  shaxslararo munosabatlarda yakkalanib qolgan, past o‘zlash-
tiruvchi  o‘quvchilar  bilan  ishlash,  suitsid  hollari  va  uni  bartaraf  etish  choralari  hamda 
boshqa shu singari masalalar muhokama etiladi.

---

77
Respublikamizda    joriy  etilgan  psixologik  xizmat  samaradorligini  oshirish  uchun 
maktablarni mutaxassis amaliyotchi psixologlar, jumladan, “psixologiya” ixtisosligi bo‘yi-
cha oliy ma’lumotga ega bo‘lgan psixolog yoki qayta tayyorlashdan o‘tib, “amaliyot chi 
psixolog” malakasiga ega bo‘lgan oliy ma’lumotli pedagoglar bilan ta’minlash, ular uchun 
ilmiy-uslubiy metodikalar ishlab chiqish, buning uchun xizmat tizimining boshqa bo‘g‘in-
lari faoliyatini maqsadga yo‘naltirish, boshqarish  va boshqa shu kabi dolzarb vazifalar-
dan iborat. 
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida psixologik xizmat “psixologiya” ixtisosligi bo‘yicha 
oliy ma’lumotga ega bo‘lgan psixolog yoki qayta tayyorlashdan o‘tib, “amaliyotchi psixo-
log” malakasiga ega bo‘lgan oliy ma’lumotli pedagoglar tomonidan amalga oshiriladi.
Amaliyotchi psixologlarning funksional vazifalari:
– bolalarni maktabga qabul qilishda ularning psixologik-pedagogik tayyorgarlik da-
rajasini o‘rganishi;
– ota-onalarga bolalarini maktabga tayyorlashi bo‘yicha tavsiya va maslahatlar be-
rib, o‘quvlar tashkil etishi;
– aqliy rivojlanish davri o‘zaytirilgan bolalar uchun moslashtiruvchi, korreksion-rivoj-
lantiruvchi, yuqori darajada individuallashtirilgan guruhlar tashkil etadi, bu guruhlarda 
maxsus dasturlar asosida mashg‘ulotlar o‘tkazilishi; 
 – bolalarning psixik taraqqiyoti, shaxs va aqliy rivojlanishini muntazam ravishda ku-
zatish, salbiy burilishlar oldini olish, nuqsonlarni tuzatish, bartaraf etish choralarini ko‘rib, 
ular haqida tegishli ma’lumotlar to‘plab, psixologik va tibbiy yordam berishni tashkil etib, 
maxsus o‘quv muassasalariga yo‘llanmalar berilishi;
– boshlang‘ich sinflardan o‘rta sinf (5-sinf)larga o‘tish davrida o‘quvchilarning yangi 
muhitga moslashuv ishlarini tashkil etilishi.
– har bir bolaga individual yondashuvni va uning psixologik-pedagogik o‘rganili shini 
ta’minlanishi;
– o‘quvchilar uchun o‘qish, o‘z-o‘zini tarbiyalash, hayot yo‘lini tanlash va boshqa 
muammolari bo‘yicha individual, guruhiy maslahatlar o‘tkazilishi;
– ta’lim-tarbiya, kasb-hunarga yo‘naltirish ishlariga oid psixologik muammolar bo‘yi-
cha maktab ma’muriyati, pedagoglar, o‘quvchilar va ota-onalarga maslahatlar berilishi;
– bolaning intellektual jihatdan va shaxs sifatida rivojlanish jarayonida yuz berishi 
mumkin bo‘lgan chetga chiqishlarni, deviant (xulqi og‘ishgan)likning profilaktikasi (oldini 
olish) va uni korreksiyalash ishlarini tashkil etilishi;
– o‘quvchilarning individual psixologik xususiyatlari, bilish psixik jarayonlarini ta’lim 
olish davomida (1-sinfdan 9-sinfgacha) “Psixologik-pedagogik tashxis daftari”da qayd 
etib boradi.
Umumiy  o‘rta  ta’lim  maktablarida  psixologik  xizmatni  tashkil  etish  va  amalga 
 oshirishda psixologik xizmat mazmuni ta’lim-tarbiya jarayonini bolalarning imkoniyat, eh-
tiyoj, qiziqish va qobiliyatlari bilan muvofiqlashtirish asosida, ularning ruhan sog‘lom, har 
tomonlama barkamol shaxs bo‘lib yetishishlarini ta’minlash maqsadi bilan ifodalanadi.
Psixologik  xizmat  faoliyati  o‘quvchilar  aqliy  taraqqiyoti  va  shaxsiy  xususiyatlarini 
diagnostika  qilish,  ta’lim-tarbiyadagi  buzilishlarning  psixologik  sabablarini  aniqlashga 
qaratilmasdan, balki bunday buzilishlar oldini olish va  yo‘qotishga qaratiladi. 
Psixologik xizmat tibbiy, defektologik va boshqa xizmat turlari bilan bola tarbiyasida 
yordam ko‘rsatuvchi jamoatchilik vakillari hamkorligida tashkil etiladi. Amaliyotchi psixo-
log o‘z faoliyatini pedagogik jamoa, o‘quvchilar va ota-onalar bilan hamkorlikda amalga 
oshiradi.
Psixologik xizmatning vazifalarini quyidagi jadvalda ko‘rish mumkin:

---

78