Ilmiy maqola va tadqiqotlar

VIII.  Nuchuklik  (hol)  to‘ldirg‘ichi
Shogird qichqirib  o ‘qudi.
Muallim  kulib  tingladi.
Shul  gaplardagi  qichqirib,  kulib  so‘zlari  o‘ydan  angla- 
shilg‘an «ish»ning nuchuk bo‘lg‘anini bildiradir.  Nuchuklik 
toidirgichi uch shaklda boiadir:  1)  sarfda to‘rtinchi ko‘ma 
fe’llari qatorida ko‘rsatilgan 
qichqirib,  chopib 
kabi fe’llar gap 
orasida nuchukhk toidirgichi boiadir (yuqoridagi misollarda 
ko‘rsatilgani  kabi);  2)  sufatning  bir  ot  bilan  kelishini,  shul 
otning shul sufatka «sufatli» bo‘lg‘anini sarfda ko‘rgan edik. 
Sufat  otqa  emas,  feig a  baylanib  kelganda  nuchuklik 
toidirgichi  boiadir  (sonlar  ham  shul  qatordadir):
Men xatni yaxshi yozdim.
Sen  bu  kun  uzoq so ‘ylading.
Botir arslon  kabi qichqirdi.
Sharif maktabdan  birinchi  chiqdi.
3)  Ruscha,  tatarcha,  insoncha  kabi  nisbat  ko‘makchisi 
qo‘shilg‘an otlar ham gapda nuchuklik toidirgichi boiadir:
Ruscha  gapirdim.
Insoncha ishlading  kabi.
Bu  sakkiz  to‘ldirg‘ichdan  har birining  ham  gapda  bir- 
dan ortiq boiishlari mumkindir.  Gapda toidirgichlam ing 
birtasi birdan ortiq b o ig ‘anda oralarida «  , » shakli qo‘yila-
189

---

dir; ikidan ortiq bo‘lg‘anda eng so‘nggisi uchun « , »  shakli 
o‘rnida «ham — hamda — va» qaydi ketirmakda bo‘ladir.
Bu kun  maktabdan  menga  qalam,  qog‘oz,  daftar ham  ki- 
tob  berdilar.
Quyosh,  sen  har  kun jilmayibgina  k o ‘tarilasan.  Tog‘ni, 
toshni,  shahami,  dalani yoritasan!
Tunakun shaharda  Karimni,  Sharifni, Ahmatni va Sulay- 
monni  ko ‘rdim.  (Yoki)  Tunakun  shaharda  Karim,  Sharif va 
Sulaymonni  ko ‘rdim.
Qonunga,  tartibga  bo ‘yunsunmasdan  bu  kuni jamiyat ora 
yashaymiz.
Oy  o ‘zining jilmayish  nurini  tog‘larg‘a,  toshlarg‘a, 
og‘ochlarg‘a,  yaprog‘larg‘a  sochib  turar edi.
Men  bu  kun  akamdan,  o ‘rtog‘imdan  xatlar oldim.
Shaharda, dalada, cho‘lda, tog‘da o ‘qumag‘an birkishimiz 
qolmasin.
Dushmanlarimizning jazolarini  qilichlar  bilan,  miltiqlar 
bilan,  to ‘plar bilan,  qamoqlar bilan  berarga  tirisharmiz.
Bu kun, erta, indin ishlayman; undan so ‘ng bo ‘sh bo ‘laman.
Bolalar,  kuchinglar  bor  ekan,  o ‘qumoq  uchun,  bilmak 
uchun,  o ‘rganmak  uchun,  yashamoq  uchun  tirishingiz!
Yo ‘Idosh bilan Ali qiziqib, qaynashib, so ‘kishib gapirishdilar.
Eskartma: Bunday o‘runlarda to‘ldirg‘ich belgilari bo‘l- 
g‘an  «-ni,  -g‘a,  -da,  -dan,  bilan,  uchun»ni  eng  so‘ngg‘i- 
sidag‘ina aytib, boshqalarg‘a aytmaslik ham mumkindir: Dush- 
manlarimizningjazolarini qilichlar, miltiqlar, to ‘plar, qamoqlar 
bilan  berarg‘a  tirishamiz.  Men  bu  kun  akam,  o ‘rtog‘imdan 
xat oldim  kabi.