tomosha
dedim-da,
drama
so‘zini tor ma’nosida qoldirdim.
78
«Yurakchilik—lirika» esa sezdirish, tuyg‘ulantirish, to ‘l-
qunlashtirish tilaklari bilan maydonga kiradirlar.
Rivoya, tomosha asarlari voqeadagi xayoldan66 bir vo-
qeani tasvir qihsh y o ii bilan maqsadlariga qarab borsalar,
«yurakchilik—hrika» she’rlarida eng katta ro in i ohanglar,
xayollar, toiqunlar, tuyg‘ular o‘ynaydirlar.
Bizda burung‘ilardan Navoyi, Boyqaro, Bobir, Lutfly,
Mashrab kabilami «lirizm»ning eng katta kishilari sanaydirlar.
Ulaming g‘azallari «yurakchilik—lirika» she’rlarining eng
go‘zal namunalaridir.
Yangilardan esa «lirika»ning eng yaxshi namunalarini
bizga Choipon bilan Botu beradir. Choiponning «Kel beri»,
«Vijdon erki», «Nima», «Ketganingda» degan she’rlari bilan,
Botuning «To‘lqunim», «Umid so‘zlari», «Yurak to‘lquni»
degan she’rlari «yurakchilik—hrika»ning chiroylik mevalaridir.
TOMOSHA
Agar voqeadagi yo xayoldagi bir ishni, bir voqeani
tasvir etish yo ii bilan yurg‘anda tasvirlar shoiming, yozuv-
chining tilidan emas, shul voqeaga aralashqon kishilar tili-
dan tasvir etilsa, tomosha ataladi.
Bir voqeani shunga aralashqon kishilaming so‘zlari,
harakatlari bilan amalda tasvir etib, tamsil, ya’ni sahnada
xuddi o‘zi kabi ko‘rsatish tilagi bilan yozilg‘an asarlarga
tomosha asarlari deyiladir.
Tomosha asarida sahnada ko‘rsatish (tamsil) tilagi bor-
lig‘i sababh muning go‘zal chiqishi uchun yozg‘uvchining-
da ahamiyati kattadir. Adib-yozg‘uvchi chiroyliq qihb yozsa,
o‘ynovchilar chiroyhq qilib o‘ynasalargina asar muvafTaqi-
yat bilan chiqadir. Biroq, eng muhim ro‘1 adib-yozg‘uvchi-
ning o‘zidadir. Yomon bir yozg‘uchi tomonidan yozilg‘an,
san’atga tuban bir asami usta artistlar o‘ynamaylar, o‘ynasa-
lar-da yaxshi chiqara olmaylar. Yaxshi yozilg‘an bir asar
yomon o‘ynovchilarga uchrasa, shul birgina o‘yundag‘i qiy-
matini yo‘qotadir. Biroq, o‘zidag‘i adabiy qiymatini ikinchi
yo ii yaxshi o‘ynovchilar tomonidan muvaffaqiyatli chiq-
moq haqini saqlaydir.
Tomosha asari bir yoki bir necha boiakdan iborat bo‘lib,
har boiagiga parda deyiladir. Tomosha asarining mundarijasi
uch asos boiakka tartib etiladir: 1) bogianish; 2) borish;
79
3) bitish. Bogianish voqeaning boshlang‘ichi hukmida bo‘ladir.
Bunday voqeadag‘i kimsalami birlashtirib, voqeaga to‘g‘ri
surmak uchun yo‘llar izlanadir, shul kimsalaming voqeag‘a
voqeani tug‘dirish uchun o‘zaro bog‘lanishlari ko‘rsatiladir.
Borish voqeaning borishini, bitish voqeaning natijasini
ko‘rsatadir, bu uch asos bo‘lakni necha pardaga yozish
to‘g‘risida qat’iy bir so‘z deb bo‘lmaydir: uch pardada, besh
pardada, birgina pardada ko‘rsatish mumkindir.
Tomosha asarining muhim qismi voqea kimsalari tilidan
yozilg‘an so‘zlardir. Orada kimsalaming kelib-ketishlarini,
so‘zlash chog‘idagi turmushlarini, harakatlarini yozg‘uchi
o‘z tilidan onglatib o‘tadir. Bu so‘z yoy ishorati atalg‘an
ishoratlar67 orasida yoziladir. Bu so‘zlaming vazifasi sahnada
o‘ynovchilarg‘a rahbarlik qilmoqdir. Tomosha asarida voqeaga
aralashqon kimsalaming o‘zaro gaplashmaklariga d io io ‘g,
yolg‘uzcha gaplashmaklariga mo ‘no io ‘g deyiladir.
Tomosha asarlaridag‘i aralashqon kimsalar orasidan bir-
tasi shul voqeada katta o‘run oladir, voqea markazi bo‘ladir.
Bunga voqeaning yoki asaming qahramoni deyiladir. Tomosha
asarining muvaffaqiyatli bo‘lub chiqishi uchun ko‘zda
tutilmog‘i lozim bo‘lg‘an shartlar shulardir:
1. Toialiq: voqeaga aralashqon kimsalaming xarakterlari,
ruhiy holatlari butunlay ochilg‘an bo‘lsun. Asar nima maqsad
bilan yozilg‘an esa, tomoshalami shu maqsad sari tortib, eltib
erishtursun. Kimsalaming xarakterlari, mhiy holatlari butkul
ochilmay qolsa, o‘z tomoshachilarini tub tilagiga erishtira
olmasa, asar to‘la ochilmag‘an sanaladir.
2. Birlik!,%: tub tilaknin ochilishiga kerak bo‘lmag‘an kim-
salar, ko‘mnishlar, dio‘lo‘g, mo‘n o io ‘glar asaiga kirguzil-
masun. Tub tilakning ochilishiga xizmat qilmag‘an kimsalar,
ko‘runishlar, voqeaga sira boylanmagan dio‘lo‘g, mo‘no‘-
lo‘glar asaming birligini buzadir. Biroq, asarda birlik boisun
deb bir turlilik qilmoq, ya’ni ondag‘i kimsalami, ko‘ru-
nishlarni, voqealarni, so‘zlarni bir turliroq olib bormoq
ham to‘g‘ri emasdir. Bunga birlik emas, bir turlilik deyiladi.
Umuman, adabiy asarlar uchun birlik qancha foydalik esa
bir turlilik shuncha zararlikdir, yaramaydir. Tomosha asarla-
rida kimsalaming, ko‘runushlaming tez-tez o‘zgarib turishlari
yaxshidir. Biroq bu o‘zgarishlar asaming tub tilagidan uzoq-
lashib birligini buzmasun.
80
3.
To‘g ‘rilik: asardag‘i kimsalarning xarakterlari to‘g‘ri
ko‘rsatulsun. Voqealar, gaplar xarakterlariga mos kelsun.
D io io ‘g, mo‘n o io ‘glar tabiiylikdan, hayotiylikdan ayril-
masun. Dio‘lo‘g, mo‘n o io ‘glar o‘z egalarining ilmiy, adabiy
kuchlariga mos kelarlik boisun.
«Tomosha asarlaridagi voqeada aralashqon kishilaming
birtasi voqeaning markazi boiadir, voqeada katta o‘rin oladir.
Bu kishi voqeaning qahramonidir» degan edim. Shul qah-
ramonning hayotda bir tilagi boiadir. U shul tilak yoiida ti-
rishadir, to‘suqlaig‘a qarshi kurash ochadir. Mana shu asar
qahramoni tomonidan ochilg‘an kurashning shakliga ko‘ra to-
mosha asarlari uchka boiinadir. Asar qahramonining kurashi
kichik, tuban, kulunch, masqara bo‘lsa, tomosha asari komediya
ataladir. Uyg‘unning «Turkiston tabibi» degan bir tomosha
asari bor. Onda «Turkiston tabibi» bo‘lg‘an kishining tilagi
yolg‘ondan tabiblikka ot chiqarib, o‘zining tirikchiligini ta’-
min etishdir. Bu tuban tilak yo‘lida uning ko‘rgan ishlari, qilg‘an
kurashlari kulunch, mayda, masqaradir. Shuning uchun «Tur-
kiston tabibi»ga biz komediya (kulgu) deymiz.
Asar qahramonining tilak yoiidagi kurashlari dramadagi
kurashdan kuchh boisa, halokatlarga, qonli voqealarga borib
to‘xtasa, tragediya (fojia) boiadir. Behbudiyning «Padarkush»i
ham «Abulfayzxon», «Abu Muslim» kabi tomosha asarlari
tragediya (fojia)lardir.
Bu uch turli tomosha asarlari ko‘brak sochim yo‘sunda
yoziladir. Tizim bilan yozilg‘anlari ham boiadir. Tizim yo‘sunda
yozilib, kuylarga bogianib, sahnada musiqa bilan ijro etilsa,
unga opera deyiladir. Opera go‘zal san’atlardan musiqa bilan
adabiyotni sahnada birlashtirgani uchun tomosha asarlari
orasida muhim o‘rin tutadir. Ovro‘pa go‘zal san’atlar dunyosi
operaga juda katta ahamiyat beradir. Bizda operachilik yo‘lida
otilg‘an birinchi odim G ‘ulom Zafariyning «Halima»sidir.
RIVOYA
Voqeada, yo xayolda boigan voqealami yozg‘uvchi-adib
tilidan tasvir etib yozilg‘an asarlarga rivoya deyiladir. Ri-
voya: masal, doston, hikoya, ro‘mon otlari bilan to‘rt asos
qismga ajraladir.
Masal: hayvonlarga, ba’zan jonsiz narsalarga nisbat berib
yozilg‘an kinoyatli, ibratli hikoyalardir.
6 - Abdurauf Fitrat
81
Masallardag‘i voqealar ko‘brak hayvonlar orasida tas-
vir etiladir. Biroq, bu judayam lozim emas; voqeani jonsiz
narsalar orasida tasvir etish ham mumkindir. Chunki, u
voqeaga aralashtirg‘on hayvonlaming-da, jonsiz narsalar-
ning o‘zlari maqsad bo‘lub olinmaylar. Ular odamlardan
kinoya qilinub, odamlar o‘mida olinadirlar. Masallar o‘quv-
chilarga qanday bo‘lsa-da, bir ibrat berish tilagi bilan
yoziladirlar. Masalning maqsadi bo‘lg‘an «ibrat» ba’zan ma-
salning oxirida uning bir natijasi qihb, ochib ko‘rsatiladir.
Bizda bunga «qissadan hissa» deyiladir. Ba’zan-da masalning
ibrati ochilib ko‘rsatilmaydir. Masalning borishidan
onglashilib qolg‘an bo‘ladir. Eng yaxshisi ham shudir.
Bizning adabiyotimizda Navoyining forsiydan ko‘chir-
gani «Lison ut-tayr» kitobi kattakon bir masal bo‘lg‘ani
kabi Gulxaniy shoiming «Zarbulmasal»ida bir masal, za-
monamizda esa masalchilik yo‘hda shoirimiz Elbekning oncha
xizmatlari bo‘lib turadir.
Biz uning masallaridan birtasini tubanda yozib ko‘rsata-
miz:
Do'stlaringiz bilan baham: |