Ilmiy maqola va tadqiqotlar



Download 7,37 Mb.
Pdf ko'rish
bet137/217
Sana30.12.2021
Hajmi7,37 Mb.
#192899
1   ...   133   134   135   136   137   138   139   140   ...   217
Bog'liq
2 5377612497010297357

13  -  Abdurauf Fitrat
193


may qolar.  Shuning bilan gapdan kesim so‘zlari aytilmagan 
bo‘lar.
Yaxshi otqa  bir qamchi,  yomon  otqa  ming qamchi dega- 
nimizda  Yaxshi otqa,  yomon  otqa  so‘zlari  borish  to‘ldirg‘i- 
chidir. Birqamchi, mingqamchi so‘zlari «ega so‘zi»dir. Kesim 
so‘zi aytilmay qolg‘andir.
Ahmat bu kun uyda,  erta qishloqda.  Kitob menda.  Sharif 
maktabda  deganimizdagi  gaplarda  ham  kesim  so‘zi  aytil- 
may  qolg‘an.  Uning joyig‘a  o‘run  to‘ldirg‘ichi o‘tkan.  Ish 
sendan, pul mendan.  Sendan harakat,  mendan barakat kabi 
gaplarda  ham  kesim  so‘zi  aytilmay  uning joyig‘a  chiqish 
to ‘ldirg‘ichi o‘tkarilgandir.  Mana shunday o‘runlarda «ke- 
sim  so‘zi»  turadir,  bo‘ladir,  kerak,  bor,  yo‘q  kabi  ma’no- 
si  umumiy  ham  ma’lum  so‘zlar b oisa  aytilmay  qoladir.
2. Ega so‘zi ham ora-sira gapdan tushib qoladir:
a)  Ahmat  keldimi?  deb  so‘raganda  —  Keladir  deymiz. 
Yog‘mur yodimi?  deb  so‘raganda  —  Yog‘adi  deymiz.  Bu 
javoblaming  asli  Ahmat  keladir,  Yog‘mur  yog‘adir.  Biroq 
Ahmat  bilan  yog‘mur  so‘zlari  so‘roq  tomonida  aytilgani 
uchun javob  tomonida  aytilmaydir.  Gapning  «ega»  boiagi 
tushib  qolg‘an  boiadir.
b)  Bir  bolaning  yugurib  borg‘anini  ko‘rib  uning  nima 
boiurini  o‘ylab  turg‘an  iki-uch  kishidan  birtasi  shul  bola- 
ning  yiqilg‘anini  ko‘rgach  yiqildi  deydir.  Buning  asli  Bola 
yiqildidw.
Biroq  bola  ma’nosi  haligi  kishilarga  ko‘z  vositasi  bilan 
maiumdir.  Shuning  uchun  bu  gapda  ega  boiagi  aytilmay 
qoladir.  Ke(l)ma,  qoch,  keldim  feilaridan  har  biri  egasi 
aytilmagan  biror gapdir.  Ke(l)ma,  qoch  deganda  buyirilgan 
kishiga qarab aytkanimiz uchun: «kimlar» deganda «m» har- 
fidan  anglashilg‘ani  uchun  egani  aytishga  o‘rin  qolmaydir.
j)  Bukun  Karimni  ketirdilar.  Sharifni qamoqdan  qochir- 
g ‘anlar.  Bizda  choyni  k o ‘p  ichadirlar deganimizda  maqsad 
Karimningkeltirilgani, Sharifning qochirilg‘ani, choyningko‘p 
ichilganidir.  «Kimlar  qochirg‘an?  Kimlar  ichkan?  Kimlar 
ketirgan?»  buni bilmak  kerak  emasdir.  Shuning  uchun  ega 
so‘zi  aytilmay  qoladir;
d)  Bu  kitobni o ‘qub  bo ‘Imaydir.  Karimni ko ‘rib  bo ‘ladir. 
Bu uyda o ‘tirib bo ‘Imaydir.  Gapirib bo ‘Imaydir degan gaplarda 
ega so‘zi hech yo‘qdir:  aytib-da boimaydir.
194


Bundagi  o ‘qub  bo‘Imaydir,  k o ‘rib  bo‘lmaydir,  o ‘tirib 
bo ‘Imaydir degan  fe’llar:  qochib  chiqdi,  yugurib  bordi dega- 
nimiz  kabi  ayrim-ayrim  fe’llar  emas:  egasi  birlashkan  bir- 
gina fe’l qo‘shma fe’ldir.  Ochibroq aytilganda:  Qochib chiq- 
dim deganimizda chiqdim so‘zi «ko‘rilgan fe’l»,  qochib so‘zi 
zamonsiz  fe’llardan  biri.  0 ‘qub  bo‘lmadi  deganimizda 
bo‘lmadi  ayrim  fe’l,  o ‘qub  ayrim  fe’l  emasdir:  egasi  bir 
«qo‘shma fe’l»dir. Chunki:
1)  Men uydan qochib chiqdim degan gapdagi  qochib fe’- 
lini  ko‘rilgan  fe’liga  aylantirib  Men  uydan  qochdim  desak 
o‘y,  asosan,  buzilmaydir.  Bu kitobni o ‘qub  bo ‘Imaydi degan 
gapda esa o ‘qub so‘zini ko‘rilgan fe’lga aylantirib  bu kitobni 
o ‘qudi, bo ‘Idi desak o‘y butunlay boshqa shaklga kirgan bo‘la- 
dir;
2)  Qochib  chiqdimda  chiqdim  ishi  kim  tomonidan  ish- 
langan  esa,  qochish  ishi  ham  shuning  tomonidan  ishlan- 
gandir.  0 ‘qub bo‘Imadi so‘zida esa bunday emasdir;
3)  Qochib  chiqdi,  yugurib  keldida  bo‘lgan  chiqdi,  keldi 
fe’llari  ishlovchilar  o‘zgarishga  ko‘ra  o‘zgarib  olti  shaklga 
kiradir:
1.  Ul qochib chiqdi.
2.  Men qochib chiqdim.
3.  Sen  qochib  chiqding.
4.  Ular qochib chiqdilar.
5.  Biz  qochib  chiqdik.
6.  Siz  qochib  chiqdingiz■
Biroq o ‘qub bo ‘Idi, ko ‘rib bo ‘Imaydir degandagi bo ‘Imay- 
dir, bo ‘Idi fe’llari hech o‘zgarmaydir. Tutash birinchi shaklda 
qoladir.
1.  Kitobni  ko ‘rib  bo ‘Imadi.
2.  Meni k o ‘rib  bo‘lmadi.
3.  Seni k o ‘rib  bo‘lmadi.
4.  Kitoblami k o ‘rib  bo‘lmadi.
5.  Bizni k o ‘rib  bo ‘Imadi.
6.  Sizni k o ‘rib  bo‘lmadi.
Men sarfni yozg‘anda bunday qiziq bir fe’lga uchrama- 
gan  edim.  Nahvni  tekshirganda buni  ko‘rib  qoldim.  0 ‘quy 
oldim;  o ‘quyolmadim  fe’llarining  qo‘shma  fe’llardan  «bo‘l- 
dirish  fe’li»  bo‘lg‘anini  sarfda  ko‘rgan  edik  (Sarf,  birinchi 
bosma,  42-bet).  0 ‘quldi,  yozildi,  o ‘qulmadi  fe’llarining
195


«majhul  fe’l»  ekanini  ham  bilamiz  (Sarf,  birinchi  bosma, 
48-bet).  Bizning o ‘qub bo ‘Idi; ko ‘rib bo ‘Imadi degan fe’llari- 
miz  qo‘shma  fe’llardan  «bo‘ldirish  fe’li»ning  «majhuli»dir. 
«Men — ega, kitobni — tushim to‘ldirg‘ichi, o ‘qudim  — kesim 
so‘zidir. Endi shul gapdagi o ‘qudim fe’lini «majhul» shakliga 
aylantirib  kitob  o ‘quldi  desak  ko‘ramizkim,  birinchi  gapda 
«tushim  to‘ldirg‘ichi»  bo‘lg‘an  kitobni  so‘zi  o‘zining  «ni» 
belgisini tashlab  ikinchi gapda ega so‘zi bo‘libdir.  Shu ishni 
bo‘ldirish  fe’liga  ham  qilib  ko‘riladir:  Men  kitobni o ‘quyol- 
madim deganimiz gapda: Men  — ega, kitobni — tushim to‘ldi- 
rg‘ichi,  o ‘quyolmadim  — kesim so‘zlaridir.  Endi shul gapda- 
gi o ‘quyolmadim fe’lini majhulga aylantirganda tushim to‘ldir- 
g‘ichi bo‘lg‘an kitobni so‘zidan «ni» belgisini tashlab,  o‘zini 
gapning  ega  so‘zi  qilishimiz  ba’zan  kitob  o ‘qub  bo‘lmadi 
deyishimiz lozim bo‘lg‘an.  Biroq bunday qilmaymiz,  kitob- 
ni  so‘zini  «ni»  belgisidan  ajratmay  kitobni  o ‘qub  bo‘lmadi 
deymiz. Demak, bu gapning mantiqqa ko‘ra ega so‘zi kitohiir. 
Lekin  kitob  so‘zi  «ni»  belgisi  bilan  kelgani  uchun  nahv 
qoidasig‘a ko‘ra ega bo‘la olxnaydir. Bu gap ham nahvga ko‘ra 
egasiz  bir  gap  bo‘lib  qoladir.

Download 7,37 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   133   134   135   136   137   138   139   140   ...   217




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish