Ilmiy izlanish asoslari

1. Nazariy-ilmiy izlanish vazifasi va metodlari

Fandagi turli xil faktlarga asoslangan gipotezalarni asoslash va isbotlash uchun uni nazariyaga aylantirish lozimdir.

Nazariya – bu haqiqatligi amaliy yoki nazariy jihatdan isbotlangan, borliqning biror sohasiga oid ma’lum g‘oyalar, qarashlar, gipotezalar, qonunlar va prinsiplarning muayyan tizimidir. U biror fan sohasiga oid bo‘lib, u ma’lum bilimlarning umumlashtirilishi asosida paydo bo‘ladi. Nazariya ilmiy bilishning yuqori shakli bo‘lib, asosan amaliyotdan olingan faktlarni izohlab, o‘rganilayotgan ob’ektning mohiyatini, ro‘y beradigan hodisa va voqealarni oldindan aytish vazifasini bajaradi. Nazariya, bu so‘nggi bilim absolyut emasligi bilan doimo o‘zgarib, rivojlanib borish bilan bashariyat taraqqiyotida, fanlar rivojida muhim o‘rin egallaydi. Nazariyaning mazmunida doimo absolyut va nisbiy haqiqat birligi bo‘ladi.

Nazariyaning asosiy manbai bo‘lib nazariy izlanish hisoblanadi. Nazariy izlanishning asosiy maqsadi izlanuvchi ob’ekt bilan tashqi muhitning bilimlar sintezi jarayonida o‘zaro bog‘liqligini ajratish, emperik izlanish natijalarini umumiylashtirish va formallashtirishdan iborat. Ilmiy izlanishda nazariy izlanish albatta biror-bir nazariya bilan tugallanadi.

Nazariy izlanishning vazifasiga: izlanish natijalarini umumiylashtirish, tajriba natijalariga qayta ishlov berish, umumiy qonuniyatlarini topish, izlashni davom ettirmay turib, ya’ni takrorlamay, shunga o‘xshash ob’ektlarga qo‘llash, tajribada qo‘llash mumkin bo‘lmagan ob’ektni o‘rganish, eksperimental izlanishning aniqligini oshirish kiradi.

Biz bilamizki, bilish jarayonida emperik va nazariy bilim darajalari mavjud. Bilimning emperik darajasi asosan tajriba bilan bog‘langan bilim bo‘lib, u asosan asbob orqali kuzatish, eksperiment asosida olingan ma’lumotlar natijasida vujudga keladi. Bilimning nazariy darajasi esa emperik darajadan farq qilib, asosan nazariy tafakkur orqali rivojlanadi. Nazariy daraja emperik daraja bilan bevosita yoki bilvosita bog‘lanadi.

Ko‘p holda nazariy bilimlar tajriba ma’lumotiga nisbatan o‘zib ketadi.

Masalan: A.Eynshteynning nisbiylik nazariyasida, yorug‘lik nurining tarqalishi trayektoriyasi juda katta jismlar (yulduzlar) oldida qaytish effektini keyinchalik astrofiziklar tajribada aniqladilar. D.K.Maksvelning elektrodinamikasida elektromagniy to‘lqinligi borligini ko‘rsatganidan so‘ng T.Gers eksperiment yo‘li bilan aniqladi. D.I.Mendeleevning kimyoviy elementlar davriy sistemaasida hali aniqlanmagan elementlar borligi aytildiki, keyinchalik ular eksperimental yo‘l bilan topildi; nazariy fizikada antizarralar haqidagi bilim tajriba yo‘li bilan emas, balki nazariy hisoblashlar orqali topilgan.

Umuman olganda, bilimning nazariy darajasi ob’ektning yaxlit, ichki va tashqi mohiyatini, qonuniy bog‘lanishlarini ochib berishga intiladi.

Har qanday fandagi nazariya o‘zining kelib chiqish tarixiga ega. Chunki, ularning kelib chiqishida muammo-gipoteza-nazariya sxemasi bajariladi.

Ilmiy tadqiqot muammolari qo‘yilishidan, paydo bo‘lishi va uning to‘g‘ri qo‘yilganligidan, muammoni yechish uchun faktlarning bo‘lishidan, faktlarning jamg‘arilishi va faktlik bilimga aylanishi, muammo va olingan faktlik bilimni tasvirlovchi va izohlovchi faraz va gipoteza qilinishi, ularning asoslanib, isbotlanib so‘ngra nazariya bilan tugallanishi yo‘lini bosib o‘tadi.

Nazariya absolyut bir bilim emas, u nisbatan tugallangan bo‘lib, o‘z rivoji jarayonida o‘zgarib turadi. Unda o‘zgarish yangi faktlarni va ularni ifodalovchi tushunchalarni kiritish, prinsiplarni aniqlash yo‘li bilan sodir bo‘ladi. Ma’lum vaqtda unda ziddiyat ham paydo bo‘lishi mumkinki, uning yechilishi natijasida yangi, takomillashgan nazariya kelib chiqadi. Yangi va eski nazariyalar orasida murakkab munosabatlar mavjud bo‘lib, ulardan biri muvofiqlik prinsipida ifodalangan bo‘ladi.

Bu prinsipga ko‘ra, yangicha nazariya yashaydi, eskisi, ilgarigisi esa so‘nggi momentlar bo‘lib qoladi. Bunda ham vorislik, ham rivojlanish ifodalanadi.

Hech bir nazariya yo‘qolmaydi, faqat tadbiq etish chegarasi qisqaradi, yangi paydo bo‘lgan nazariyaga o‘rin beradi.

Nazariy izlanishda quyidagi uslublar keng qo‘llaniladi: bo‘lish usuli (muallifi Fransiya olimi R.Dekart), ya’ni barcha ortiqcha tasavvurlardan ob’ektni holi etib, oddiy element holiga keltirish kerak; birlashtirish uslubida har bir masalani kompleksda, sistemada ko‘rish tavsiya etiladi.

Fanlarning izlanish tarixida, ayniqsa, elementlarga bo‘lish ob’ektning yangi elementini topish ancha vaqt davom etdi. Masalan, fizika fanida jismlar avval molekulalarga, so‘ng atomlarga, so‘ng yana elementar zarrachalarga va oxirgi vaqtlarda eng kichik zarraga “kvarslarga” bo‘linadi. Xuddi shunday boshqa sohalarda ham shunday bir davr o‘tadi.

Keyinchalik, hozirga qadar qo‘proq umumiylashtirish ilmiy izlanishlarda o‘rin olayapti. Shu asosda sistemaning umumiy nazariyasi ishlab chiqildi (buni L.Bertalanfi birinchi bo‘lib biologik ob’ektlarni o‘rganishda qo‘lladi).

Bu nazariyaning asosida sistemalilik, sistemali yondashish, sistemali tahlil va boshqa yo‘nalishlar ham keng rivoj topdi.

Umuman olganda, nazariy izlanish qo‘yidagilarni o‘z ichiga oladi: jarayon hodisalarning tahlili, izlanish gipotezasini yaratish, fizikaviy modelini ishlab chiqish, matematik izlanishni olib borish, nazariy yechimlarni tahlili, xulosalarni shakllantirish.

Qo‘yilgan vazifani, topshiriqni yechimini 5.1-rasmda keltirilgan strukturaviy sxemadan ko‘rish mumkin.

Nazariy izlanishlar o‘zining harakteriga bog‘liq ravishda bir necha bosqichda olib boriladi. Bunga: operativ bosqich, sintetik bosqich, vazifani (topshiriqni) qo‘yish bosqichi, analitik bosqichlar kiradi.

Albatta, nazariy izlanish ham bu ijodiy tavsifga ega bo‘lganligi uchun yuqorida keltirilgan qoidalar ketma-ketligi hamma vaqt ham to‘g‘ri kelmasligi mumkin, u ijodchining sa’natiga, bilimiga ko‘proq bog‘liq bo‘ladi.

5.1-Rasm. Ilmiy topshiriq yechimining strukturaviy sxemasi.