Ilmiy ish asoslari

Triftonglar

Uchta unlidan tuzilgan yunmu triftong deb ataladi, ya’ni yunmu boshi, yunmu o’rtasi va yunmu oxiridan tashkil topgan yunmudir.

Triftongni talaffuz qilganda o’rtadagi yunmu nisbatan jaranglidir.
Og’iz ochilish darajasi nisbatan kengroq, shuning uchun triftonglarni o’rta unlisi jarangli poliftong deb ham atash mumkin.
Putonghuada 4 ta triftong mavjud bo’lib, ular iao, iou, uai va uei.
iao [ iau ]

佼佼 jiao jiao -mashxur 巧妙 qiao miao – ziyrak 54

iou [ iou ]

牛油 niu you – mol yog’i 酒精 jiu jing – spirt

uai [ uai ]

外快 wai kuai – daromad 拐角 guai jue – muyilish, burchak

uei [ uei ]
嘴碎 zui sui – maxmadona 汇兑 hui dui – yubormoq
Burun ( dimog’ ) yunmulari Unliga burun undoshi birikishidan hosil bo’lgan yunmu, burun yunmusi deb ataladi.
Odatda bitta yoki ikkita unliga bitta burun undoshi birikadi.
Putonghuada 16 ta burun yunmusi mavjud bo’lib, ular quyidagilar:
an [ an ]

漫谈 man tan - suhbatlashmoq 晚饭 wan fan – tushlik

ian [ i­n ]

天线 tian xian – antenna 脸面 lian mian – yuz

uan [ uan ]

转换 zhuan huan – alishtirmoq 专断 zhuan duan –o’zivoshimchalik

üan [ y­n ]

全权 quan quan – vakolat 源泉 yuan quan – buloq

en [ ə ]

本分 ben fen – burch 人们 ren men – xalq

in [ in ]
语音 yu yin – fonetika 信心 xin xin –ishonch
un [ uən ]

婚姻 hun yin – nikox 后盾 hou dun – madad ün

[ yn ]

寻找 xun zhao –qidirmoq 军训 jun xun – harbiy ta’lim ang

[ aŋ ]

帮忙 bang mang – yordam bermoq 经常 jing chang – tez- tez iang

[ ioŋ ]

响亮 xiang liang – baland ovoz 量变 liang bian – miqdoriy o’zgarish

uang [ uaŋ ]

状况 zhuang kuang – holat 广场 guang chang – maydon

eng [ eŋ ]

朋友 pengyou - do’st 变更 biangeng – o’zgartirmoq

ing [ iŋ ]

56 行星 xing xing – planeta 姓名 xing ming – ism-familiya

ueng [ ueŋ ]

嗡嗡 weng weng – vizzillamoq 瓮城 weng cheng – himoya devori

ong [ uŋ ]

红军 hong jun – qizil armiya 总统 zong tong – prezident

iong [ yŋ ]

兄弟 xiong di – aka-uka 熊猫 xiong mao –panda

Yunmuning strukturasi

1. 
   Yunmu boshi: Yunmu boshi bu yunmu o’rtasidan oldin keladigan unlidir, odatda yuqori unli bu vazifani baradigan va talaffuz unchalik jaranglamaydi.
   

Putonghuada 3 ta yunmu boshi mavjud: ular i [ i ], u [ u ], ü [ y ].

2. 
   Yunmu o’rtasi: Yunmu o’rta og’izning ochilish darajasi kengroq bo’lgan holatda talaffuz qilinganda yunmu unlilari orasidagi eng jarangli unlidir.
   

Masalan: ua [ uA ] yunmusidagi a, ei [ ei ] yunmusidagi e, iou [ iou ] yunmusidagi o unli yunmu boshi.

Yunmu o’rtasidan keyin keluvchi unli yoki undosh yunmu oxiri bo’ladi.

3. 
   Yunmu oxiri: Yunmu oxiri bu yunmu o’rtasidan keyin keladigan unli yoki undosh tovushdir.
   

Putonghuada yunmu oxiri vazifasini bajaradigan 2 ta undosh –n, ng va 2 ta unli –i, u tovushlari mavjud.

Masalan: ei yunmusidagi i; ao yunmusidagi u; an yunmusidagi n; ing [ in ] yunmusidagi ng kabilar yunmu oxiridir.
Yunmu talaffuzining to’rt usuli
Yunmu boshining bor-yo’qligi yoki yunmu boshi vazifasini bajaruvchi muayyan unlilarning har xilligiga ko’ra yunmularning talaffuz uslubini 4 ga bo’lish mumkin, bu to’rt usulni “ sihu “ (“四呼”) ya’ni yunmu talaffuzining to’rt uslubi deb atash qabul qilingan.

1. 
   Ochiq og’iz yunmusi. Yunmu boshi mavjud emas, ammo yunmularning i, u, ü lar bilan boshlanuvchi yunmulari emas.
   

Masalan:
a, o, e, ê, er

ai, ei, ao, ou

an, ang, en, eng

E’tibor bering: z, c, s bilan birikadigan i [ ­ ] va zh, ch, sh, r bilan birikadigan i [ ­ ] yunmulari ochiq og’iz yunmulari hisoblanadi.

2. 
   Cho’zilgan og’iz yunmusi. Yunmu boshi i bo’lgan yoki yunmu o’rtasi i bo’lgan yunmu.
   

Masalan:
i, ia, ie, iao, iou

ian, in, iang, ing

3. 
   Yopiq og’iz yunmusi. Yunmu boshi u yoki yunmu o’rtasi u bo’lgan yunmudir.
   

Masalan:
u, ua, uo, uai, uei

uan, uen, uang, ueng, ong

4. 
   Yig’ilgan ( tortilgan ) og’iz yunmusi. Yunmu boshi ü bo’lgan yoki yunmu o’rtasi ü bo’lgan yunmudir.
   

Masalan:
ü, üe, üan, ün, iong