73
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
Analitik tafakkur – tahliliy fikr yuritish san’ati, biror muammo, masala, axborot, voqea-hodisani
o`rganish jarayonida u haqda atroflicha, aniq, teran, chuqur, mazmundor, mustahkam to`xtamga kelish
qobiliyati. Analitik tafakkur egasi tahlil qilinayotgan obyektni har tomonlama sinchiklab o`rganadi:
murakkab axborotlarni qismlarga ajratadi – har bir so`z, jumla, detal, narsa ustida jiddiy fikr yuritadi,
qismlarni o`zaro mantiqiy bog`laydi, maqbul xulosaga keladi va kerakli qarorlar qabul qiladi. Analitik
qobiliyat egasi har qanday hodisa ustida fikr yuritganda narsa-hodisaning tashqi ma’nosini o`qish
bilangina cheklanmay, uning ichki – botiniy ma’no qatlamlarini ham aniqlashga urinadi. Natijada, tahlil
etilayotgan obyekt yuzasidan atroflicha tushuncha yuzaga keladi. Analitik tafakkur muammo yoki
masalaning oson va tez, to`g`ri va aniq hal etilishini ta’minlashga xizmat qiladi.
Tahlillar asosida g`oyaviy-mafkuraviy kompetentlikning quyidagi kompetensiyalar tizimi
aniqlashtirildi (1-jadval).
Jadvaldan ko`rinib turibdiki, g`oyaviy-mafkuraviy kompetentlikka taalluqli kompetensiyalar tizimi
o`quvchilarda analitik tafakkurni rivojlantirishni taqozo etadi.
Har bir inson o`zining individual xususiyatlariga ko`ra, tafakkurning ma’lum bir tipiga moyil
bo`ladi. Bu moyillik uning fikrlash jarayonida, xatti-harakatlarida, borliqqa bo`lgan munosabatlarida,
kasb-hunarida, yashash va mehnat jamoa muhitida, o`qib-izlanishda bo`lgan kuchli ehtiyoji kabi
omillarda yanada aniq ko`rinadi. Insonning fikrlash darajasi o`zi shug`ullanayotgan sohaning aqliy yoki
jismoniy faoliyatga mansubligiga qarab ham turlicha bo`ladi. Aqliy mehnat egalari o`z faoliyatlarini fikr
yuritish asosiga quradilar. Ayniqsa, muntazam ilm bilan shug`ullanuvchi kishining fikrlash qobiliyati
tafakkuriy sifatlarga boyligi bilan ajralib turadi. Analitik tafakkur yuritish har bir inson uchun foydalidir.
Ayniqsa, yuksak g`oyaviy-mafkuraviy kompetentlikka ega bo`lish uchun uning ahamiyati kattadir.
Analitik tafakkur o`quvchilarda “o`zlik”ni idrok etish, ma’naviy fazilatlarni o`z ruhiyatida
barqarorlashtirishda, g`oyaviy-mafkuraviy immunitetni oshirishda “sermahsul qurol” sifatida muhim
ahamiyat kasb etadi. Fikr bilan ish yuritadigan inson hamisha muvaffaqiyat qozonadi, to`g`ri yo`ldan
adashmaydi. Fikrlash insonni ilgarilab borishga, foydali ishlar qilishga yo`naltiradi.
1-jadval
G`oyaviy-mafkuraviy kompetentlik tuzilmasi
I’spec
Kompetensiyalar
Tashqi namoyon bo`lishi
Ichki his-tuyg`ular
IQ
Kognitiv
Mavjud bilimlaridan foydalanadi va
yangi bilimlarni namoyish etadi
Yangi bilimlarni egallash motivatsiyasiga
ega
SQ
Sotsial
Ijtimoiy maqomga muvofiq xulq-atvor
namunalarini namoyish etadi
O`zini milliy g`oya targ`ibotchisi, g`oyaviy-
mafkuraviy himoyachi, ijtimoiy faol fuqaro
rollarida anglash
PQ
Shaxsiy
Maqsadni amalga oshirish qobiliyati
Hayot mazmuni, qadriyatlar, maqsad va
vazifalarni anglay olish ko`nikmasi
EQ
Emotsional
Boshqa kishilarning emotsiyalariga
konstruktiv yo`nalganlik va o`z his-
tuyg`ularini adekvat namoyon etish
O`zi va boshqalarning his-tuyg`ularini
anglay olish va boshqarish
CQ
Kommunikativ
Relevant belgilar tizimi yordamida o`z
fikrini ifoda etish
Zamonaviy belgilar tizimi yordamida o`z
boshqalarning
maqsad-muddaosini
tushunish qobiliyati
TCQ
Umummadaniy
G`oyaviy-mafkuraviy
jarayonlarning
harakatlantiruvchi
kuchlarini
tushunish, tarixiy meros va madaniy
an’alarga mas’uliyatli munosabat
Shaxsiy axborot xavfsizligi ko`nikmalariga
egalik,
axborotlarning
ishonchligini
baholash,
umuminsoniy
qadriyatlarga
rioya qilish
Ijtimoiy-gumanitar fanlarni o`qitish jarayoni analitik tafakkur vositasida ma’naviy fazilatlarni
kamol toptirishning, mafkuraviy immunitetni oshirishning katta imkoniyatga ega bo`lgan muhim
Do'stlaringiz bilan baham: