bo`yalmagan preparatlarni o`rganishga imkon beradi. Tabiiy holatda biologik ob’ektlar tiniq, rangsiz
va nokontrast bo`ladi, ya’ni tuzilmalar o`tayotgan nurni bir xil yutadi. Oddiy mikroskopda
kontrastlikka preparatlarni bo`yash asosida erishiladi. Kontrastlikni oshirish bilan bo`yalmagan
preparatlarning nur sindirish qobiliyati yoki zichligi asosida farqlanuvchi tuzilmalarni ko`rish
Interfraksion mikroskop bilan ko`rganda hujayralarning turli komponentlari zichligi bo`yicha turli
rangga ega bo`ladi. Ikkinchi tarafdan tuzilmalarning rangiga qarab o`rganilayotgan tuzilmalarning
zichligi to`g`risida fikr yuritish va hujayralarning quruq og`irligini topish mumkin.
tuzilmalarini o`rganish uchun ishlatiladi. Bu mikroskop bilan o`rganilayotgan anizotrop
tuzilmalardagi (kristall va fibrillyar oqsillarda) molekulalarning joylashishini o`rganish mumkin.
6
Bu mikroskop hujayra bo`linishi, xromosomalar va organellalar tuzilishini o`rganishda ham qo`l
keladi.
Elektron mikroskoplarning ixtiro qilinishi mikroskopda ko`rish texnikasining rivojlanishida
alohida o`rin tutadi. Bu mikroskopda elektronlarnmng to`lqinli xususiyatlaridan va magnit maydonida
elektron nurlarini fokuslash mumkinligidan foydalaniladi (2-rasm). Zamonaviy elektron
mikroskoplarning hal qilish qobiliyati 0,2 dan 1 nm gachadir. Bu mikroskoplarda ko`rish uchun
qalinligi 20-40 nm bo`lgan ultrayupqa kesmalar ishlatiladi. Kesmalar maxsus ultramikrotomlarda
tayyorlanadi. Elektron mikroskop hujayra ichidagi tuzilmalarning nozik tuzilishini o`rganishga imkon
beradi.
Hajmiy (rastrlovchi) elektron mikroskopning yaratilishi organlarning elektron mikroskopda
o`rganishning yangi bosqichidir. U bilan ob’ektning hajmiy tuzilishini o`rganish mumkin. Elektron
mikroskop ob’ektni 100 000 marta kattalashtirib beradi va uning hal qilish qobiliyati 3-4 nm dir.
Mikroskopda tadqiqot qilish usullariniing qisqacha ta’rifidan ko`rinib turibdiki, hozirgi davrda
hujayralarning nozik tuzilishini ham tirik, ham fiksatsiya qilingan ob’ektlarda o`rganish imkoniyati
mavjud ekan.
Mikroskop ostida turli usullar bilan ob’ektning morfologik tuzilishini o`rganilsa ham, ammo
bu usullarning o`zigina hujayralarning hayot kechirish jarayonining o`ziga xos tomonlarini schib bera
olmaydi. Morfologik tadqikotlar fiziologik va bioximik ma’lumotlar bilan to`ldirilishi kerak. Bu
kamchiliklarni ma’lum darajada to`qimalarni ximiyaviy analiz qilish usuli - gistoximiya to`ldiradi.
2-rasm. Elektron mikroskop EMV-100 BR.
Gistoximiya va sitoximiya xujayra tuzilmalarining ximiyaviy tarkibini va ularning
taqsimlanishini o`rganishga imkon beradi. Bu esa o`rganilayotgan tuzilmalarning funksional holati va
modda almashinuvi to`g`risida to`g`ri ma’lumot olishimizga yordam beradi. Zamonaviy gistoximiya
usullari tuzilmalardagi aminokislotalar, oqsil, nuklein kislotalar, turli tipdagi uglevodlar, lipidlarni
aniqlashga, fermentlarning aktivligini belgilashga yordam beradi. Bu moddalarni aniqlash reaktiv
bilan to`qima va hujayra tarkibiga kiruvchi substrat orasidagi o`ziga xos reaksiyaga bog`liq.
Gistoximiya va sitoximiya faqat sifat analizi bilan chegaralanmay, balki miqdoriy analiz
o`tkazishga imkon yaratadi. Miqdoriy analiz esa turli funksional holatdagi hujayraning sitoximiyaviy
tuzilishini o`rganishga va turli tuzilmalarning metabolik jarayondagi ahamiyatini aniqlashga yordam
7
beradi. Hujayradagi moddalarning yorug`lik nuri spektrlarini turlicha yutishga asoslanib ularning
miqdorini o`rganish usuli sitospektrofotometriyadir.
Gistologiyada immunogistoximiya usuli ham keng qo`llanilmoqda. Bu usul asosida
to`qimalarda va hujayralarda mavjud turli xil ximiyaviy xususiyatlarga ega bo`lgan moddalarni
(gormonlar, retseptor va hokazo) nishonlangan antitelolar yordamida aniqlash yotadi. Antitelolarni
nishonlash maqsadida turli fermentlar (peroksidaza, ishqoriy fosfataza), ferritin yoki kolloid oltin
ishlatilishi mumkin.
Hujayraning turli tarkibiy qismlarini (yadro, mitoxondriya, mikrosoma) ajratish uchun
differentsial sentrifugalash usuli qo`llaniladi. Ajratish uchun supersentrifuga (minutiga 20 000- 40
000 marta aylanuvchi) va ultratsentrifuga (100 000-150 000 marta aylanuvchi) ishlatiladi.
Gistoximiya va sitoximiyaning zamonaviy usullaridan radio-avtografiya usuli alohida o`rin
tutadi. U tuzilmalardagi modda almashinuvini to`liqroq o`rganishga imkon yaratadi. Bu usul asosida
radioaktiv moddalarni (fosfor R
32
, uglerod S
14
, oltin-gugurt S
35
, vodorod - N
3
) yoki ular bilan
nishonlangan moddalarning biri kiritilib, ma’lum vaqt oralig`ida ularning miqdorini to`qima va
organlarda aniqlash yotadi. To`qimalardan kesmalar tayyorlab, bu kesmalar fotoemulsiya bilan
qoplanadi. Ma’lum vaqt (15-20 kun) o`tgandan so`ng preparat fotoqog`oz singari ochiriladi. Bu usul
bilan nishonli aminokislotalarning oqsil tarkibiga kirishini, nuklein kislotalarning hosil bo`lishini,
nishonlangan hujayralarning migratsiyasini o`rganish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
