Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

II BOB 

GISTOLOGIYA, SITOLOGIYA VA 

EMBRIOLOGIYADA QO`LLANADIGAN TADQIQOT 

USULLARI 

 

Gistologiyada  qo`llanadigan  tadqiqot  usullari  bir  necha  xil.  Ular  maxsus  qo`llanmalarda 

batafsil keltirilgan. Darslikning mazkur bobida gistologik preparatlarni tayyorlash va ularni o`rganish 

usullari qisqacha bayon etiladi. 

Zamonaviy tadqiqot usullari tirik va fiksatsiya qilingan tuzilmalarni o`rganishga imkon beradi. 

Gistologik  preparatlar  juda  yupqa  (5  mikrometrdan  50  mikrometrgacha),  tiniq  va  yorug`lik  nurini 

yaxshi o`tkazishi kerak. Gistologik preparat sifatida a’zolarning yupqa kesmalari yoki total (butun) 

preparat  (miyaning  yumshoq  pardasi),  surtma  (qon  yoki  suyak  ko`migi  surtmasi)  qo`llanilishi 

mumkin.  klassik  va  asosiy  tadqiqot  usuli  a’zo  kesmalarining  fiksatsiya  qilingan  va  bo`yalgan 

preparatlari hisoblanadi. Gistologik preparatlarni tayyorlash «Gistologiyadan amaliy qo`llanma»la 

(Toshkent, 1976) batafsil bayon qilingan. 

Gistologik  preparatlarni  o`rganishning  asosiy  usuli  uni  mikroskop  ostida  ko`rishdir. 

Zamonaviy  mikroskoplar  hujayra  va  to`qimalarning  nozik  tuzilishlarini  o`rganishga  imkon  beradi. 

Preparatlar  ko`pincha  yorug`lik  mikroskopi  ostida  ko`riladi  (1-rasm).  Elektron  mikroskop  keng 

qo`llanilayotgan hozirgi davrda ham yorug`lik mikroskopi o`z ahamiyatini yo`qotgani yo`q. 

Optik sistemalarning hal qilish qobiliyatini oshirish va preparatlarni aniq ko`rish uchun oddiy 

mikroskoplar takomillashtirildi va yangi mikroskoplar ixtiro qilindi. 

Hozirgi  davrda  oddiy  yorug`lik  mikroskopidan  tashqari  quyidagi  mikroskoplar  va  ularda 

ko`rish usullari mavjud. 

Korong`i  maydonli  mikroskopda  kurish.  Bu  mikroskop  oddiy  mikroskop  bo`lib,  ko`rish 

maydoni  markaziga  nur  tushirmaydigan  maxsus  qorong`i  kondensor  bilan  ta’minlangan.  Ob’ekt 

moliya tushayotgan nur bilan yoritiladi. Bu mikroskop tirik hujayra tuzilmalarini, bo`yalmagan tirik 

hujayralarni, bakteriyalarni kuzatishga imkon beradi. 

Ultrabinafsha  nurli  mikroskop  bilan  kurish.  Bu  mikroskop  linzalari  kvars  (oqtosh, 

---

 

5 

chaqmoqtosh)dan  yasalgan  bo`lib,  u  faqat  ultrabinafsha  nurlarni  o`tkazadi.  Bunday  mikroskopda 

ko`rish  uchun  tayyorlangan  preparatlar  kvarsdan  qilingan  buyum  oynalariga  olinadi  va  kvartsdan 

tayyorlangan yopqich oyna bilan yopiladi.  

 

1-rasm. Mikroskop (MBR-1). 

1-oyog`i; 2-kolonkasi; 3-tubusi: 4-okulyari; 5 - revolrer: 6 - ob’ektivlar; 7 - buyum stolchasi; 

8-preparat  qisqichlari;  9-  makrometrik  vint;  10-.mikrometrik  vint;  11  -  kondensor;  12-  kondensor 

vinti; 13 -diafragma; 14-oynacha. 

 

 Bu mikroskop biologik tuzilmalarning tuzilishini chuqurroq o`rganishga sharoit yaratadi. 

Lyuminestsent  yoki  flyuorestsent  mikroskopiya.  Ob’ektning  nurlanishiga  lyuminessensiya 

deyiladi. Yorug`lik  manbai  bo`lib ultrabinafsha nurlar  yoki uzunlik to`lqini  0,27-0,4  mkm  bo`lgan 

spektrning ko`k qismi hisoblanadi. Bu nurlarning ta’siri vaqtida nurlar energiyasi hisobiga preparat 

nurlanadi - flyuorestsensiya qiladi. Birlamchi va ikkilamchi flyuoressensiya farq qilinadi. Birlamchi 

flyuoressensiya  deb,  ba’zi  bir  moddalarning  nur  ta’sirida  nurlanishiga  aytiladi.  Bu  moddalarga 

vitamin A va B

2

, pigmentlar, lipoidlar va boshqalar kiradi. Ikkilamchi flyuorestsentsiya preparatlarni 

maxsus  nurlanuvchi  moddalar  (flyuoroxrom)  bilan  ishlanganda  hosil  bo`ladi.  Bu  moddalarga  to`q 

sariq akridin, flyuorestsin, rodamin va boshqalar kiradi. 

Preparatlarni to`q sariq akridin bilan ishlanganda hujayradagi DNK  yashil rangda, RNK esa 

qizil rangda nurlanadi. 

Shunday  qilib,  turli  turdagi  nurlanishlarni  o`rganish  tuzilmalarning  ximiyaviy  tarkibini 

bilishimizga yordam beradi.