|
Trofoblastda bo’labigan o’zgarishlarga undagi hujayralar so-nining keskin ko’payishi va devorining
qalinlashishi asos bo’la-di. Ayni vaqtda, trofoblastning tashqi yuzasida hujayralar to’plamidan iborat
o’simtalar - trofoblast so’rg’ichlari (vor-sinkalari) vujudga keladi. Trofoblastning birlamchi vorsinka-
lari bachadon shilliq qavatiga chuqurroq o’sib kirishi jarayonida bachadon bezlari va qon tomirlar
devorlarining eritib yuborishi tufayli homila pufagi atrofida yarim suyuq modda hosnl bo’li-shiga
sababchi bo’ladi.
Trofoblast vorsinkalarning o’sib kattalashishi bilan bir> vaqtda homilaning embrional tuguni ham o’z
navbatida chuqur o’z-garishlarga uchrab, bu o’zgarishlar gastrulyatciya va provizor or-ganlarning
paydo bo’lish davrlarini o’z ichiga oladi. Ayni vaqtda,, trofoblast homilani faqatgina ona organizmi
to’qimalarining emirilishidan hosil bo’lgan mahsulotlar bilangina emas, balki
oziq moddalar va :kislorodni so’rib olish yo’li bilan ham oziq-lantiradi.
Embrioblastdaai £ki homila pufagidagi o’zgarishlar ichki em-brional varaqning paydo bo’lishi bilan
xarakterlanadi. Odamda gastrulyatciyaning bu qismi delyaminatciya yo’li bilan borib, bu-ning
natijasida trofoblastga ichki tomondan yondoshgan tashqi varaq - ektoderma hamda pufak bo’shlig’i
tomonidagi ikkinchi varaq entoderma vujudga keladi. Ekto- va entoderma varaqlari tarkibidagi
to’qimadan, keyinchalik homilaning o’zigina emas, balki homiladan tashqari organlar ham
rivojlanadi. Homila-ning ektodermasi bo’lmish amnion pufakchaning tubi (homila en-todermasi)
sariqlik pufakchasining devoriga yondoshadi. SHu vaqt-da homila qalqoncha shakliga ega bo’ladi va
uning rivojlanishi amnion pufakcha ichidagi amnion bo’shlig’ida sodir bo’ladi. Taraq-qiyotning o’n
birinchi kunlarida homila qalqonchasi tarkibi-dagi homila pufakchasining bo’shlig’iga homiladan
tashqari mezo-dermani hosil qiluvchi o’simtali hujayralar (mezenxima) ajra-lib chiqadi. Bu
mezoderma keyinchalik homiladan tashqari mezo-dermani vujudga keltiradi. Homiladan tashqari
mezoderma ko’-payib, o’sishi tufayli amnion va
sariqlik pufagini tashqi to-mondan, trofoblastni
406
esa ichki tomonidan qoplab oladi hamda homila pufagining bo’shlig’ini to’ldirib turadi. SHu davrda
trof-oblast va uning ostidagi mezoderma xorionni (so’rg’ichli qavatni) hosil qiladi.
SHu tariqa ikki haftalik homila quyidagicha tuzilishga ega bo’ladi. Homila birlamchi so’rg’ichli
trofoblast va unga ichki to-mondan yondoshgan homiladan tashqari mezoderma hosil qilib, ularni
birgalikda xorion yoki so’rg’ich qavat (parda) deyiladi. Homila pufagining (bachadon devoriga eng
chuqur botib turgan) qutbida, homiladan tashqari mezoderma tarkibida, bir-biriga zich yondoshgan
ikki pufak - amnion va sariqlik pufaklari joy-lashadi. Homila pufagining bo’shlig’ini to’ldirib turgan,
homi-ladan tashqari mezoderma hujayralarining tasmachalari g’ovak joylashib, ular orasidagi yoriqlar
suyuqlik bilan to’lgan bo’la-di. Amnion devoridan xorionga tomon homiladan tashqari mezo-derma
tasmachalar holida yo’naladi. Amnion va sariqlik pu-fakchalarining devorlari bir-biriga zich
yondoshgan erda homila qalqonchasi joylashadi.
Amnion pufakcha devorining qalinlashgan tub qismi homila ektodermasi, qolgan qismi esa, amnion
pufakchasi deyila-di. Sariqlik pufakchaning amnion pufagi tubiga tegib turgan qismi homila
entodermasi bo’lib, qolgan qismi esa ho-miladan tashqari sariqlik entodermasidir.
YUqorida aytib o’tilganlar shuni ko’rsatadiki, odam embrio-genezining dastlabki bosqichlari avval
homiladan tashqari par-dalar - trofoblast, homiladan tashqari mezoderma, amnion ham-da sariqlik
qopchalarining kuchli va mukammalroq taraqqiy eti-shi bilan. xarakterlanadi (256-rasm). SHu tufayli
homila va ona organizmi orasidagi mustahkam bog’lanish - homilaning
256-rasm. Odam pushtnda provizor^organlargiig hosil bo’lishi (sxema).
!-zkzotcelomik membrananing saqlanib qolgan uchastkalari. 2 - xsrienning biriktiruvchi
to’qimali qavati; 3-«definitiv» sariqlik qopining entodermasi; 4 - amnion bo’shlig’i; 5 -
amnion tayoqchasi; b - trofoblast; 7- bachadon zptelnysi (A.G. Kiorredai).
oziqlanishi va rivojlanishi uchun zarur sharoit yuzaga keladi. Rivojlanishning 15-17-kunlarida,
gastrulyatciyaning navbatdagi bosqichida, homilaning orqa tomonidagi ektodermada (immigra-tciya
natijasida) mayda hujayralar to’plami vujudga keladi. Qeyinchalik undan lantcetnik, amfibiy va
407
baliqlar blastoporasi-ning yon lablariga to’g’ri keladigan, qushlarniki kabi b i r l a m-ch i t a c ma va
dorzal labning analogi bo’lmish genzen tuguni hosil bo’ladi. Genzen tugunining oldidagi
ektodermaning mayda hujayralarining to’plami ekto- va entoderma orasiga ko’chadi. SHu tariqa
xordal yoki bosh o’simta vujudga keladi. Xordal o’sim-ta paydo bo’layotgan ayni vaqtda birlamchi
tasma tarkibida ko’-payib borayotgan mayda hujayralar to’plami ekto- va entoderma oralig’iga
ko’chib, u erda mezodermani hosil qiladi. Mezoderma xorda atrofida mezodermal qanotlar shaklida
joylashadi. SHun-
257-rasm. 18 kunlnk odam pushtninig 5 ta har xil sathd^gi ko’shplmg kesil<
a - prexordal plazginka sat.ch,i; b -• 5ir oz keudal techzn^agn sat\;
Do'stlaringiz bilan baham: | 
