|
Hujayra
markazi,
sentrosoma.
Hozirgi
vaqtda
hujayra
markazi
deb
nomlanuvchi tuzilmani 1875 yili Gertvig
ochgan. Hujayra markazi deb, u bo`linish
dukining ustki qismidagi tuzilmani atagan.
Hujayra
markazi
hamma
hayvon
hujayralarida topilgan bo`lib, faqatgina tuxum
hujayrasida yetilish davrida yo`qoladi.
Turli hujayralar Geydengayn temir
gematoksilini bilan bo`yalganda sentrosoma
ikkita sentrioladan iborat ekanlign ko`riladi.
Sentriolalar sferik massa markazida joylashib,
bu massa sentroplazma yoki sentrosfera deb
ataladi. Sentriolalar zich donachalar (kattaligi
0,2-0,8 mkm) holida ko`rinib, o`zaro ingichka
tortma - sentrodesmoza bilam bog`langan.
Interfaza holatidagi hujayralarda hujayra
markazi ikkita sentrioladan (diplosomadan)
iborat. Bo`linish davrida esa uning tuzilishi
murakkablashib, atrofida nurafshon zona-
astrosfera hosil bo`ladi.
Hujayra
markazining
tuzilishi
to`g`risidagi asosiy ma’lumotlar elektron
mikroskopik tadqiqotlar natijasi to`laroq
olingan. Sentriola silindrsimon tanacha bo`lib,
uzunligi 0,3-0,6 mkm, diametri 0,1-0,15 mkm
(18-rasm, a). Tanachaning devori bir-biriga
parallel yotgan naychalardan tashkil topgan
bo`lib, tanachaning ichi bo`sh. Naychalar hamma hujayralarda bir xil bo`lib, bir-biridan gomogen,
zich oraliq modda bilan ajralib turuvchi 9 ta guruh bo`lib joylashadi. (18-rasm, b). Har bir guruh 3 ta
mikronaychadan tashkil topgan bo`lib, ularni triplet deb yuritiladi. Tripletning birinchi mikronaychasi
(A-mikronaycha) diametri 25 nm, devor qalinligi 5 nm bo`lib, 13 globulyar subbirlikdan tuzilgan. Har
bir triplet uzunligi sentriola uzunligiga teng. Ikkinchi va uchinchi B va C mikronaychalar A
mikronaychadan farq qilib, ularning devori 13 emas, balkn 11 globulyar subbirlikdan tashkil topgan.
Uchala mikronaycha zich yotadi. Sentriolada mikronaychadan tashqari yana qo`shimcha tuzilmalar
bor. A mikronaychadan ikki o`siqcha (qo`lcha) lar chiqib, ularning biri qo`shni tripletning C
mikronaychasiga,
ikkinchisi
esa
sentriola
markaziga yo`nalgan. Sentriola silindrining
17-rasm. A-Mikronaychalarning tuzilishi
(sxema) (P. P. Antipchukdan, 1983).
1-mikronaycha devorlarini hosil qiluvchi
subbirliklarning joylashishi. 2- mikronaychaning
ko`ndalang kesimi. 3- kiprikcha va xivchinlarda
mikronaychalarning joylashishi . B-Ingichka ichak
prizmatik
hujayrasi
sitoplazmasidagi
mikronaychalar.
Elektron
mikrofotogramma.
X87.500, 1-mikronaycha.
33
markazida «arava g`ildiragi» singari tuzilma bo`lib, «o`q qism» va 9 ta spitsadan tashkil topgan.
Spitsaning har biri tripletning A mikronaychasiga qarab yo`nalgan.
Taxminlar bo`yicha, «satellitlar»
sentriolalar aktivligiga bog`liq bo`lib,
doimiy bo`lmagan tuzilmadir.Ko`pgina
tadqiqotchilar
sentriolalarni
bazal
tanachalar bilan o`xshashligi bor deb
ta’riflashadi. Bazal tanachalar oddiy
hayvonlarda
va
ko`p
hujayrali
organizmlarda
xivchin
va
kiprikchalarning hosil bo`lishi bilan
ko`rinadi. Odam embrioni yuqori nafas
yo`llaridagi
kiprikchalar
prebazal
tanachadan rivojlanadi. Spermatogenez
davrida
yadroga
nisbatan
distal
joylashgan sentriola bazal tanachaga
aylanib, undan esa spermatozoid dumi
hosil bo`ladi.
Yuqorida
keltirilgan
dalillar
asosida o`tgan asr oxirida hujayra
markazi, xivchin, kiprikchalar va bazal
tanachalar bir xil tuzilmadan nborat
degan fikr ilgari surildi. Elektron
mikroskopnk tekshirishlar sentriola va
bazal tanachalarning ultrastrukturasi bir
xil ekanligini tasdiqladi. Bazal tanachalar
silindrsimon bo`lib (uzunligi 0,5 mkm,
diametri 0,1 - 0,2 mkm) sentriola singari
9 zich tuzilmadan iborat.
Kiprikchalar
hujayra
sitoplazmasining ingichka silindrsimon
o`sig`i bo`lib, diametri 200 nm ga teng.
Bu o`siq asosidan ustki qismigacha
plazmatik membrana bilan qoplangan
bo`lib,
kiprikcha
markazida
mikronaychalar sistemasi joylashadi.
Kiprikchadagi
mikronaychalar
sistemasini aksonema deyiladi. Kiprikchalar aksonemasi bazal tanacha va sentriola mikronaychalar
sistemasidan farqli ravishda 9 tripletdan iborat bo`lmay, balki aksonema devorini hosil qiluvchi 9 juft
periferik va 1 juft markaziy mikronaychadan iborat.
Umuman kiprikchalar mikronaychalar sistemasini (9X2)+2 deb yozish mumkin. Sentriolada
esa bu sistema (9X3)+0 ga teng. Bazal tanacha va kiprikchalar aksonemasi uzviy bog`liq bo`lib, ular
bir-biriga davom etuvchi tuzilmani xosil qiladi. Bazal tanachaning A va V mikronaychalari
aksonemaning A va V mikronaychalaridir.
Hujayra markazi mitotik apparatni, shu jumladan, dukchani va yulduzchani hosil qilishda rol
o`ynaydi. Hozirgi vaqtda shunisi aniqki, mitozda
qutblanish hujayra markazi tomonidan bajariladi.
18-pacm. A - hujayra markazi
:
(tsentrosoma)
ning elektron mikrofotogrammasi,
X 87.000. I- sitoplazma; 2 - sentriola; 3-silindr
devorini tashkil etuvchi naychalar; 4- sentriola
satellitlari, 5-mikronaychalar. B- Sentriola va
kiprikchalar ko`ndalang kesmalarida tuzilmalarning
joylashish sxemasi. A - sentriolaning proksimal
qismidan kesma; B - sentriolaning distal qismidan
kesma; V-kiprikcha kesmasi. markaziy naycha
(vtulka). 2- spitsalar: 3-qulcha; 4-amorf modda; 5-
kiprikchani o`rab turuvchi plazmatik membrana; 6-
kiprikchalar spitsalari; 7-kiprikchaning mufta bilan
o`ralgan markaziy mikronaychalari, A, B, C - larning
joylashish sxemasi.
34
Kutblar hujayra markazlarining bir-biridan
qochishi natijasida hosil bo`lib, dukning va
xromosomalarning joylashishini belgilaydi.
Ba’zi tadqiqotchilar sentriola naychalari
va duk fibrillalari diametrining bir xilligiga
asoslanib, fibrillalar sentriola naychalaridan
hosil bo`ladi deb fikr yuritadilar.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
