Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

OG’IZ BUSHLIG’I 

Og’iz bo’shlig’ining takomillashishi juda murakkab bo’lib, bu jarayonda uchala embrion varag’ining 

hujayralari qatnashadi. Oldingi ichakning teri ektodermasiga tutashgan erida og’iz chu-qurchasi hosil 

bo’ladi. Og’iz chuqurchasi 5 ta bolish bilan chegara-lanadi: frontal qismi, ikkita yuqori jag’ va ikkita 

pastki jag’ qismidan iborat. YUqori va pastki jag’ bolishlari rivojlanish jarayonida o’zaro qo’shiladi 

va  jag’larni  hosil  qiladi.  YUqori  jag’  bolishlari  yuzasida  tanglay  o’simtalari  hosil  bo’ladi,  bu  o’z 

navbatida  og’iz  va  burun  bo’shlig’ini  ajratadi.  Birlamchi  og’iz  bo’shlig’i  epiteliysi  mezenximaga 

botib kirib plastinka hosil qiladi. Buning natijasida og’iz bo’shlig’ining old teshigi hosil bo’lishiga 

sabab bo’ladi. 

Og’iz  bo’shlig’ining  shilliq  iardasi  o’ziga  xos  xususiyatga  ega.  SHilliq  parda  ko’p  qavatli  yassi 

epiteliy bilan qoplangan. SHil- 

liq  pardaning  muskul  qatlami  esa  kam  rivojlangan  yoki  butun-lay  bo’lmaydi.  Og’iz  bo’shlig’i 

epiteliysi tomirlarga va hujayra elementlariga boy bo’lgan biriktiruvchi to’qimadan iborat xusu-siy 

qavatning ustida yotadi. Epiteliy hujayralari doimo tushib, almashinib turadi (1 minutda taxminan 100 

ming  epiteliy  hu-jayrasi  almashinadi).  Tanglay  bo’rtmasining  al’veolyar  o’simta-lari  va  qattiq 

tanglayning  oldingi  sohasining  shilliq  osti  pardasi  bo’lmasdan,  shilliq  parda  to’g’ridan-to’g’ri 

suyakning  ustki  pardasiga  yopishgan  bo’ladi.  Lab,  lunj,  yumshoq  tanglay  va  og’iz  bo’shlig’ining 

tubida  siyrak  shakllanmagan  biriktiruvchi  to’qima-dan  iborat  shilliq  osti  pardasi  joylashadi.  Og’iz 

bo’shlig’i epi-teliysi turli sohalarda bir xil tuzilishga ega bo’lsada, muguz-lanish jarayoni til ustida, 

lunj,  tanglay  va  tilning  pastki  qismlarida  nisbatan  rivojlangandir.  Epiteliyda  bir  necha  qa-vat 

hujayralar tafovut etiladi. 

1. Bazal (asosiy) qavat. Bu qavat hujayralari bo’ychan tci-lindrsimon bo’lib, yadrosi hujayra asosida 

joylashadi.  Hujay-ra  tcitoplazmasi  turli  moddalarga,  jumladan,  mukopolisaxarid  va  RNQ  ga  boy. 

TCilindrsimon  hujayralar  bo’linish  xususiyatiga  ega  va  shu  qavat  hisobiga  yuqoridagi  hujayralar 

tiklanib turadi. 

2.  Tikansimon  hujayralar  qavati.  Bu  hujayralar  yon  o’simta-lari  bilan  bir-biriga  tutashib, 

desmosomalar  orqali  bog’langan-dir.  Bu  qavat  hujayralari  ham  bazal  qavat  kabi  bo’linish  xusu-

siyatiga ega bo’lib, o’zidan keyingi qavat epiteliy hujayralarni tiklab turadi. 

3.  YUza  qavat  2-4  qatlam  yassi  hujayralardan  iborat.  Eng  yuza  hujayralarida  yadrolar  bo’lmasligi 

mumkin. 

Lab.  Labda  3  qism  -  teri  (pars  cutanea),  oraliq  (pars  intefmedia)  va  shilliq  (pars  mucosa)  qismlar 

tafovut etiladi. Lab o’zida ko’nda-lang-targ’il mushak tutadi. 

Labning teri qismi. Xuddi teri kabi tuzilishga ega bo’lib, ko’p qavatli yassi muguzlanuvchi epiteliy 

bilan qoplangan (182-rasm, a). 

Bu qismda ter va yog’ bezlari, sochlar bo’ladi. 

Labning oraliq (pushti) qismi o’z navbatida ikki: tash-qi silliq va ichki so’rg’ichli zonadan iborat (182-

rasm,  a).  Tashqi  zona  epiteliysida  muguz  qavat  bo’lsa-da,  u  tiniq  va  o’ta  yupqadir.  Epiteliy  osti 

so’rg’ichlari unchalik bo’ychan bo’lmaydi. Labning idki so’rg’ichli zonasi, ayniqsa, yangi tug’ilgan 

bolalarda o’ta ri-vojlangan so’rg’ichlarga ega. Bola ulg’ayishi bilan bu so’rg’ichlar yassilanib ketadi. 

Bu zona epiteliysi anchagina qalin bo’lib, mu-guz qavat va yog’ bezlaridan holidir. Xususiy qatlam 

epiteliyga botib kirib, o’ta bo’ychan so’rg’ichlar 

hosil  qiladi,  Lab  oraliq  qismining  xususiy 

---

 

294 

qatlami  ko’pgina  kapillyarlarga  ega  bo’lgani-dan  shu  qism  pushti  ko’rinishga  ega  bo’lib  qoladi. 

Xususiy qatla-mining nerv oxirlariga mo’lligi esa lab pushti xoshiyasining o’ta sezuvchanligini ta’min 

etadi. . 

Lab shilliq qismining epiteliysi oraliq qismidagi-dan qalinroq bo’ladi (182-rasm, b). Xususiy plastinka 

so’rg’ichlari 

 

182- rasm. A. B. Bslaning pastki labi (sxema). 

1-labning epidermis qismi; 2 - lab mushaklari; 3 - labning oraliq 

(pushti) qis’i; 4 - lab bezlari; 5 - lab shilliq iardasining zpiteliy.i; 

6 - yog’ bezlari; 7 - qon tomirlar; S - soch ildizi. 

teri  qismiga  nisbatan  kaltaroq.  Xususiy  qavat  bevosita  shilliq  osti  pardasiga  o’tib  ketadi  va 

qo’ndalang-targ’il  mushakla.rga  tutashadi.  SHilliq  osti  pardasida  so’lak  bezchalarining  oxirgi 

qismlarijoylashadi. Bezlar ancha yirikva murakkab naysimon- al’veolyar tipga kirib oqsil va shilliq 

sekret ishlab chiqaradi. Epiteliy yuzasiga ochiluvchi chiqaruv naylari ko’p qavatli yassi epiteliy bilan 

qoplangan. SHilliq osti pardasida yirik arte-rial tomirlar va venoz chigallar bo’lib, ular labning pushti 

qismiga ham tarqaladi. 

Milk.' Al’veolyar o’simtalarni qoplab turgan shilliq parda ko’p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan 

bo’lib, uking birik-tiruvchi to’qimaly xususiy qatlami nerv tolalari va tomirlarga boy bo’ladi. 

Milkda bog’langan va erkin qismlar ajratiladi. Milkning bog’langan qismi barcha suyak al’veolyar 

o’simtalari yuzasini qoplagan. 

Uning xususiy qavati suyak usti pardasiga to’g’ridan-to’g’ri tu-tashib ketgan. Milkning tish yuzasi 

bilan bog’langan tomoni milkning erkin qismini hosil qiladi. Bu tuzilmaning chu-qurligi 1,5 mm cha 

bo’lib, tish-milk kasalligida (ay-niqsa, parodontoz) hamda ularni davolash jarayonla-rida bu xaltacha 

muhim ahamiyat kasb etadi. Milk nervlar bilan yaxshi ta’-minlangan. Milk epiteliy-sida erkin nerv 

oxirlari bo’lsa, xususiy  biriktiruv-chi to’qimada kapsulali va kapsulasiz nerv oxirlari mo’l bo’ladi. 

Milkda mushak qatlami bo’lmaydi. 

 

---

 

295 

 

183- rasm. Lupj shilliq qavati (sxema). 

1 - epiteliy; 2 - xususiy qatlam; 3 __yog’ 

to’tcimasi; 4 - mushak tolasi (IO. I. Afa-nas’evdan). 

Lunj. Lunj- mushakli a’zo bo’lib, shilliq pardabi-lan qoplangan, ichki yuzasi 3 zonaga - yuqori zona 

maxil-laris  pastki qism-zona  mandibularis va  oraliq  qi-sm  -  zona intermedia ra  bo’-linadi. YUqori 

qismning tu-zilishi labning shilliq par-dasiga o’xshash bo’lib, ko’p qa-vatli muguzlanmaydigan epi-

teliy bilan qoplangan (183-rasm). Xususiy qavatining so’rgichlari uncha katta bo’l-maydi va juda ko’p 

lunj bez-lari tutadi. Og’izdan uzoqlash-gan sari bezlar chukurroq,  ya’-ni  mushaklar orasida hamda 

ularning tashqarasida joyla-shadi. Bir qancha reduktciyaga uchragan yog’ bezlari bo’ladi. Xususiy bi-

riktiruvchi qism so’rg’ichlari kattagina. Bu erda so’lak bezlari bo’lmaydi. SHilliq osti parda siyrak 

tolali biriktiruvchi to’qimadan iborat. Kollagen tolalari to’r hosil qilib yogadi. Qon tomir va nervlar 

ko’p bo’ladi. Oraliq kismning muskul ^avagi lunj mugkullaridan hosil bo’lib, u erda lunj so’lak bzzlari 

yogadi. Ularning oxirgi  sekretor  bo’limi aralash sekret ishlab chiqaradn. Bundan tashqari, alohida 

shilliq ishlab chiqaruvchi oxirgi bo’limlari ham bo’ladi. 

Lunjning mandibula qismi maksilla qismi kabi ko’p qavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliy bilan 

qoplangan.  Xususiy  plas-tinka  so’rg’ichlari  baland  bo’lmay,  uning  shillik  osti  pardasi  yaxshi 

rivojlangan. Bu qavatda ko’plab lupj so’lak bezlari (gl. buc caiez) joylashadi. 

Katta  jag’  tishi  sohasiga  joylashgan  yirik  so’lak  bezlaridan  biri  gl.  malaris  chuqur,  hatto  lunj 

mushaklari orasigacha etib borgan holda joylashadi. 

---

 

296