Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Pigment to`qimasi (textus pigmentosus). Bu to`qima ko`p miqdorda pigment hujayralarini 

(melanotsitlarni) saqlaydi. Bu to`qima so`rg`ich sohasida, anal teshigi atrofida, yorg`oq xaltada hamda 

ko`zning qon tomir va rangdor pardalarida uchraydi. 

Shilliq  to`qima  (textus  mucosus).  Bu  to`qima  faqatgina  embrionlarda  uchraydi.  Uning 

hujayralari  asosan  fibroblastlar  bo`lib,  asosiy  moddada  juda  ko`p  miqdorda  gialuron  kislotasi 

uchraydi.  Bu  kislota  amorf  yoki  asosiy  moddaga  dirildoq  yoki  shilliqsimon  xususiyat  beradi. 

Homiladorlikning ikkinchi yarmidan boshlab asosiy moddada kollagen tolalarining miqdori oshadi va 

shilliq to`qima siyrak tolali biriktiruvchi to`qima shaklini ola boshlaydi. 

 

BIRIKTIRUVCHI TO’QIMANING YOSHGA QARAB O’ZGARISHI 

Biriktirurchi  to`qimada  yoshning  o`tib  borishi  bilan  asta-sekin  hujayra  elementlarining 

kamayishi  kuzatiladi.  Asosan  fibro  blast  hujayralari  kamayishi  natijasida  ma’lum  darajada  aso-siy 

modda ham kamayadi. Yosh

 

biriktiruvchi to`qima asosiy moddaga boy bo`lib, tolalar kam bo`ladi. 

Funktsional  aktiv  hujayra  elementlarining  bo`lishi  biriktiruvchi  to`qimada  moddalar  al-

mashinuvining  yuqori  bo`lishini  ta’minlaydi.  Yosh

 

o`tishi  bilan  biriktiruvchi  to`qima 

glikozaminoglikanlarining  tarkibiy  qismlari  ham  o`zgaradi.  Gialuron  kislota  kamayib, 

xondriotinsulfat va uning efirlari oshadi. Sulfatlangan polianionlar oshishi uning qon plazmasining 

beta-lipoproteid fraksiyasi bilan erimaydigan komplekslar hosil qilishiga olib keladi. Bu esa qon tomir 

devorida  ateromatoz  tanachalar  hosil  bo`lishiga  va  ateroskleroz  kasalligining  rivojlanishiga  sabab 

bo`ladi.  Xondriotinsulfatning  ko`payishi  uning  kaltsiy  tuzlari  bilan  bog`lanishini  kuchaytirib,  bu 

jarayonlar organizm qarishi bilan parallel kechadi. 

Shunday  qilib,  yosh  ulg`ayishi  bilan  biriktiruvchi  to`qimaning  tolalari  ko`payib,  hujayra 

elementlari  kamayadi.  Bu  jarayon  shunchalik 

sezilarliki,  ko`pchilik  mualliflar  a’zolarning 

---

 

123 

yosh ulg`ayishi bilan sklerozga uchrashini e’tirof etadilar. Bu esa a’zolarning biriktiruvchi to`qima 

orqali oziqlanishini buzilishga olib keladi. 

 

QON VA BIRIKTIRUVCHI TO’QIMA HUJAYRALARINING O’ZARO MUNOSABATI 

Ichki muhit tuzilmalari bo`lgan qon va biriktiruvchi to`qima hujayralari kelib chiqishi, tuzilishi 

va faoliyati bo`yicha bir-biri bilan uzviy bog`liqdir. Sog`lom organizmda ular orasidagi munosabat 

yaqqol  ko`zga  tashlanmaydi.  Ba’zi  kasalliklarda  (masalan,  yallig`lanish  jarayonida),  bu 

hujayralarning birgalikda faoliyat qilishini aniq ko`rish mumkin. Yallig`lanish - bu to`qi-malarda turli 

shikastlovchi ta’sirlarga javoban vujudga keladigan himoya jarayonidir. Bu jarayon bir-biridan keskin 

chegaralanmagan bnr necha bosqichlardan iborat bo`lib, uning har bir bosqichida qon va biriktiruvchi 

to`qimaning  ma’lum  bir  hujayralari  asosiy  o`rin  tutadi.  To`qima  jarohatlanganda  yoki  unga  yot 

zarrachalar (masalan, mikroblar) tushganda dastavval shu joy-dagi qon kapillyarlarining kengayishi 

va  devorining  o`tkazuvchanligi  oshishi  kuzatiladi.  Natijada,  yallig`lanish  maydonida  to`qima 

suyuqligining miqdori keskin oshadi va shish hosil bo`ladi. Yallig`lanish maydonidagi parchalanish 

mahsulotlari bu yerga neytrofil leykotsitlarni jalb qiladi (xemotaksis). Qon kapillyarlari devori orqali 

chiqqan  neytrofil  leykotsitlar  yallig`la-nish  maydoni  atrofida  to`planadi  va  leykotsitar  valni  hosil 

qiladi. Neytrofil  leykotsitlar  yot  zarrachalarni fagotsitoz qiladi va shu bilan birga o`zlari ham ko`p 

miqdorda yemiriladi. Keyingi bosqichda yallig`lanish maydoni atrofiga ko`p miqdorda monotsitlar va 

limfotsitlar  to`planadi.  Monotsitlar  makrofaglarga  aylanib,  yot  zarrachalarni  fagotsitoz  qiladi. 

Yallig`lanish maydoni yot zarrachalardan va yemirilgan hujayra qoldiqlaridan tozalangandan so`ng 

bu  yerda  qayta  tiklanish  (regeneratsiya)  bosqichi  amalga  oshadi.  Bu  bosqichda  yallig`lanish 

maydonida ko`p miqdorda fibroblastlarning hosil bo`lishi kuzatiladi. Ular kollagen tolalarini ishlab 

chiqarib, jarohatlangan joyning qayta tiklanishini ta’minlaydi. Shunday qilib, yallig`lanish jarayonida 

shartli  ravishda  ketma-ket  keladigan  uch  bosqichni  qayd  qilish  mumkin:  a)  leykotsitlar;  b) 

makrofaglar; v) fibroblastlar bosqichlari. Bu jarayonda aytib o`tilgan hujayralardan tashqari to`qima 

bazofillari, eozinofil va bazofil leykotsitlar ham ishtirok etadi. 

Ichki  muhit  tuzilmalarining,  ya’ni  qon  va  biriktiruvchi  to`qima  hujayralarining  o`zaro 

munosabati rangli sxemada keltirilgan (sxemaga qarang). Bu sxema professorlar Q. R. To`xtayev, A. 

Yu.  Yu`ldoshevlar  olib  borgan  ko`p  yillik  tadqiqotlar  asosida  tuzilgan  bo`lib,  ikki  asosiy  qismdan 

iborat. Uning  birinchi qismida  qon hujayralarining taraqqiyoti keltirilgan.  Bu  yerda qonning o`zak 

hujayralaridan to yetuk qon shaklli elementlari hosil bo`lgunga qadar kechadigan jarayonda (ya’ni, 

gemopoez jarayonida) bo`ladigan morfologik o`zgarishlar o`z ifodasini topgan. Sxemaning ikkinchi 

qismi  esa  to`qimalarga  o`tgan  qon  hujayralarining  biriktiruvchi  to`qima  va  epiteliy  to`qimasi 

hujayralari bilan o`zaro munosabatini aks ettiradi. Yot zarrachalar, masalan,. mikroblar, ichki muhitga 

jarohatlangan  teri  yoki  shilliq  pardalar  epitslinsi  orqali  kiradi.  Ularga  javoban  kapillyarlar  va  post 

kapillyar venulalar devori orqali leykotsitlar chiqadi.. Ular bazal membranadan o`tib, epiteliy orasiga 

kirishi va bu yerda yot zarrachalar bilan uchrashishi mumkin. Epiteliy jarohatlanganda yot zarrachalar 

shilliq  qavatning  xususiy  pardasiga  kirishi  mumkin.  Bu  holda  qon  va  biriktnruvchi  to`qima 

hujayralarining himoya vazifasi bevosita shu yerda amalga oshadi. 

Shunday qilib, organizmda kechadigan yallig`lanish va barcha turli xil himoya reaksiyalarida 

qon va biriktiruvchi to`qima hujayralari bir-biri bilan uzviy bog`liq holda ishtirok etadi.