Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

IV BOB 

SITOLOGIYA 

(Hujayra haqida ta’limot) 

 

Sitologiya  - hujayralarning tuzilishi, 

takomillashishi va funksiyasi haqidagi fan. 

Hujayra  (lat.  cellula,  yunon.-  cytos) 

sitoplazma  va  yadrodan  tashkil  topgan 

sistema 

bo`lib, 

o`simlik 

va 

hayvon 

organizmining  takomillashishi,  tuzilishi  va 

yashash  jarayonlarining  asosi  hisoblanadi. 

Butun 

hayot 

davomida 

modda 

almashinishida ishtirok etishi, yangi hujayra 

hosil  qilishi  va  doimo  yangilanib  turishi 

hujayralarning o`ziga xos xususiyatidir. 

Hayvon  va 

odam  organizmida 

hujayralardan 

tashqari, 

simplast 

va 

hujayralararo 

modda 

bor. 

Simplast 

hujayralarning  o`zaro  qo`shilishidan  hosil 

bo`lib,  sitoplazmada  bir  necha  yadrosi 

bo`lgan 

strukturadir. 

Bunga 

ko`ndalangtarg`il  mushak  tolasi,  yo`ldosh 

epiteliysining  sinsitotrofoblast  qavati  va 

boshqalar misol bo`la oladi. 

Hujayralararo 

modda 

hujayralar 

orasida  joylashgan  bo`lib,  suyuqlik  holida 

yoki dirildoq yoki zich konsistensiyaga ega 

bo`lgan  asosiy  modda  va  turli  tolalardan 

tashkil topgan. 

Odam  va  hayvon  organizmida 

hujayralar  kattaligi,  shakli  va  tuzilishi 

jihatidan bir-biridan farq qiladi. Bajaradigan 

funksiyasiga  ko`ra  hujayralar  har  xil 

shaklga  ega  (3-rasm).  Suyuq  muhitda 

hujayralar  ko`pincha  o`zgaruvchan  bo`lib, 

psevdopodiylar hosil qiladi. Bularga qon va 

biriktiruvchi  to`qimalarning  hujayralari 

kiradi.  

 

3- rasm. Hujayralarning shakli va xillari (sxema). 

1  -  silindrsimon  hujayralar;  2  -  kubsimon 

hujayralar;  3  -  yassi  hujayralar;  4  -yumaloq 

 

hujayralar;  5-  duksimon  hujayralar;  6-  tarmoqli 

hujayra; 7 -qadahsimon hujayra; 8-  

prizmatik 

hujayra; 

9-qanotli 

hujayra; 

10 

- 

xivchinli 

 

hujayra;  11 

-  ko`p 

yadroli  hujayra;12-

 

yadrosiz 

hujayralar 

(eritrotsitlar) 

(V.G. 

Eliseyevdan). 

 

---

 

13 

 

 

Bir-biriga yaqin yotgan hujayralar 

esa ma’lum formaga ega. Masalan, plast 

hosil  qiluvchi  teri  epiteliysi  hujayralari 

yassi,  qisqaruvchan  mushak  hujayralari 

esa uzun duksimon shaklda bo`ladi. 

Impuls 

o`tkazuvchi 

nerv 

hujayralar  esa  uzun-uzun  o`simtalarga 

ega  bo`ladi.  Erkaklar  jinsiy  hujayrasi  – 

spermatozoidda 

harakat 

qiladigan 

xivchinlari  bor  va  hokazo.  Odam  va 

ko`pgina  sut  emizuvchi  hayvonlarning 

hujayralari  5-7  mkm  (mikrometr)  dan 

200 mkm gacha bo`ladi. 

Ko`rinishi  va  kattaligi  bilan 

hujayralar  bir-biridan  farq  qilsada,  ular 

ko`pincha  hujayra  tuzilishining  asosiy 

belgilarini saqlab qoladi (4-rasm). Odam 

va  hayvon  hujayralarining  umumiy 

tuzilishi  bir  hujayrali  avlodlarni  eslatsa 

ham,  ammo  ko`p  hujayralilar  murakkab 

funktsiyalarni  bajarishi  bilan  bog`liq 

bo`lgan  o`z  tuzilmalari  bilan  ajralib 

turadi. Har bir hujayra sitoplazma qobig`i 

(sitolemma, hujayra qobig`i), sitoplazma 

va  yadrodan tashkil topgan. Sitoplazma: 

organellalar, 

kiritmalar 

va 

gialoplazmadan: 

yadro: 

yadrocha, 

xromatin,  yadro  shirasi  va  yadro 

qobig`idan iborat. 

 

 

 

 

 

Yorug`lik  va  elektron  mikroskop 

orqali  olingan  ma’lumotlarga  asoslanib, 

hujayralarning  quyidagi  qismlari  farq 

qilinadi 

 

4-  rasm.  Hujayralarning  ultramikroskopik  tuzilishi 

(sxema). 

1  -  hujayra  qobig`i  (sitolemma;  2-pinotsitoz 

pufakchalar;  3-sentrosoma  (hujayra  markazi);  4  - 

gialoplazma; 5-endoplazmatik to`r; 6-yadro; 7-perinuklear 

bo`shliqning  endoplazmatik  to`r  bilan  aloqasi;  8-yadro 

teshiklari; 9-yadrocha; 10- plastinkasimon kompleks (Golji 

kompleksi),  II-sekretor  vakuolalar;  12-mitoxondriyalar; 

13-lizosomalar;  14-mikrovorsinkalar;  5-kiprikchalar;  16- 

desmosomalar; 

17-interdigitatsiya; 

18- 

biriktiruvchi 

plastinka; 19-bazal plazmatik membrana burmalari. 

 

---

 

14