Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Tuxum  hujayralar  oziq  moddasining  miqdori  va  joylashishi  bo`yicha  klassifikatsiyasi. 

Tuxum hujayralarning klassifikatsiyasi ooplazma tarkibidagi sariqlik miqdoriga asoslangan. Sariqlik 

miqdori esa homilaning hayot sharoitiga bog`liq. Tuxum hu-jayraning o`lchamlari oziq moddasining 

miqdoriga bog`liq, shuning uchun ham turli hayvonlarda tuxum hujayralarning kattaligi turlichadir. 

Masalan, tarkibida kam  oziqa  modda tutuvchi sut emizuvchilarning tuxum  hujayrasi diametri 100-

150  mkm  ga  teng.  Tovuq  tuxum  hujayrasi  esa  3,5  sm  gacha  boradi.  Sariqlikning  sitoplazmada 

tarqalishiga qarab tuxum hujayralarda 2 ta qutb farq qiladi. Sof sitoplazma bilan yadrodan tashkil top 

gan yuqori yoki animal qutb va oziqa kiritmalarini saqlovchi pastki yoki vegetativ qutb. Qutblarga 

ajralish  sariqlikka  boy  bo`lgan  tuxum  hujayralarda,  ayniqsa  yaxshi  ko`rinadi.  Tuxum  hujayralarini 

sariqlik  moddasining  miqdoriga  qarab  va  sariqlik  moddasining  joylashishiga  qarab  klassifikatsiya 

qilish  mumkin.  Sariqlik  moddasining  miqdoriga  qarab:  a)  sariqlik  moddasini  kam  saqlovchi 

oligoletsital  (oligos  -  kam,  lekythos-  sariqlik)  tuxum  hujayralar;  b)  sariqlik  moddasi  o`rtacha 

miqdordagi tuxum hujayralar - mezoletsital (meros - o`rtacha) hujayralar; v) sariqlik miqdori ko`p - 

poliletsital  (poly  -  ko`p)  tuxum  hujayralarga  bo`linadi.  Oligoletsital  hujayralar  birlamchi  va 

ikkilamchi  turlarga  bo`linadi.  Birlamchi  turlarga  lantsetnikning  tuxum  hujayrasi  misol  bo`la  oladi. 

Ikkilamchi turga sut emizuvchilarning tuxum hujayrasi misol bo`lib, bu tuxum hujayralar filogenetik 

taraqqiyot  davomida  politsetsital  tuxum  hujayralar  o`rnida  hosil  bo`lgan.  Embrion  rivojlanishining 

ona  qorniga  o`tishi  ko`p  sariqlik  moddasi  bo`lishiga  hojat  qoldirmaydi.  Sariqlik  moddasining 

tarqalishiga (joylashishiga) qarab: a) i z o l e t s i t a l (isos - bir xil), ya’ni sariqlik moddasi kam va 

taxminan  bir  xil  tarqalgan  tuxum  hujayralar;  b)  o`rta  teloletsital  (telos  -  chet,  oxiri),  ya’ni  sariqlik 

moddasi  miqdori o`rtacha, boshqa qismlarida  ham bor,  lekin ko`proq tuxum hujayraning vegetativ 

qutbida joylashgan va v) k e s k i n  t e l o l e t s i t a l - sariqlik moddasi ko`p va asosan vegetativ 

qutbda joylashgan tuxum hujayralar tafovut qilinadi. Bu hujayralarda animal qutb tor bo`lib, u o`zida 

sariqlik  tutmaydigan  sitoplazma  va  yadrodan  iborat.  Bunday  tuxum  hujayralar  qushlar  (tuxum 

hujayralarning  bu  qutbi  pushti  hosil  qilishda  ishtirok  etadi  va  uni  pusht  gardishi  deb  ataladi)  va 

reptiliylarga xosdir (35-rasm). 

 

 

34-  rasm.  Yetilgan  ovotsit  hujayrasining  bir  qismi. 

Elektron mikrofotogramma. 

1-yadrocha; 2-yadro; 3-kortikal tanachalar; 4-ovotsit 

yuzasi;  5-yaltiroq  qavat;  6-follikul-yar  hujayralarning 

yadrolari;  7  -  yaltiroq  qavat  orqali  o’tuvchi  nurli  toj 

hujayralari  va  ovotsitning  kichik  o`siqchalari;  8-follikulyar 

suyuqliq bilan to’lgan follikulyar  bo’shliq (Rodindan). 

 

---

 

56 

 

35- rasm. Tuxum hujayra turlari (sxema). 

1-lantsetnik izoletsital tuxum hujayrasi; 2-amfibiylarning o`rta teloletsital tuxum hu-jayrasi; 3-

qushlarning keskin teloletsital tuxum hujayrasi.