|
Bosh hujayralar kubsimon'"bulib; "tcitoplazmasida bir tekis tarqalgan kam sonli mitoxondriyalar,
tcisternalar, vakuolalar va vezikulalardan iborat plastinkasimon kompleks, endoplaz-matik to’rning
mayda profillari, erkin ribosomalar va poli-somalar uchraydi.
YON
yuza membranasida ko’p sonli
kalta o’sim-talar bo’ladi.
:
Oraliq (qoramtir) hujayralar oqish hujayralardan ul’t-rastruktur tuzilmalarning ko’pligi bilan
farqlanadi. Oralik hujayralarda elektron zich gialoplazma kuzatilib, mitoxon-driyalarning soni
anchagina mo’ldir. Mitoxondriyalarning ko’p son-li kristalari zich joylashadi. Oraliq hujayralarda
mitoxon-driyalar tcitoplazma bo’ylab deyarli tekis tarqalgan bo’lib, ba’zan hujayra apikal qismnda
ko’proq uchraydi. Muntazam ravishda tcitoplazmasida silliq devorli vezikula hosil bo’li-shi, ularning
apikal qismga siljishi oraliq hujayralarga xarakterlidir. Apikal yuza ko’p sonli, noto’g’ri shaklli mikro
vorsinkalar hosil qilishi mumkin. Bunday holat bosh hujay-ralarda kuzatilmaydi. Bulardan tashqari,
bir qator oraliq hujayralarda hujayra ichki kanalchasi borligi aniqlangan. Silliq devorli vezikulalar
shakllanish davrida bu kanalcha aniqlashib, ko’payishi kuzatiladi. Bu hujayralar tuzilishi va faoliyati
jihatidan me’da bezlarining parietal hujayra-sini eslatadi.
370
237- rasm. Buyrax taiachasi va yukstaglomerulyar apparat^tuzilishi (sxema).
1 - afferent arteriola; 2 -efferent arteriola; 3 - tomirli koptokcha kapillyarlarn; 4 -sh vndoteliy
hujayrasi; 5 - kapsula ichki varag’ining kapsulasi; 6 - bazal meibrana; 7 - me-vengial hujayra; 8 -
kapsula bo’shlig’i; 9 - kapsulaning tashqi varag’i; 10 -* nefron distal nayi; II - zich dog’; 12 -
yukstaglomerulyar hujayralar (endokrinotcitlar); 13 - yukstavas-kulyar hujayralar; 14 -buyrak
stromzsi (YU. I. Afanas’evdan, 1983).
Har xil tajribalarda bu ikki a’zo hujayralari bir xil ravishda o’zgaradi. Bu -ular xususiyatlarining bir
xilligini hamda N+ ionining sekretciyasida ishtirok eti-shini ko’rsatadi. Siydikning atcidifikatciya
qilinishi (kislota-li sharoitga ega bo’lishi) yig’uv naylarining oraliq hujayralari faoliyati bilan
bog’liqdir.
371
Buyrakning endokrin funktciyasi. Buyrakning endokrin funk-tciyasini bajaruvchi hujayralarida asosan
ikkita modda - re-nin va prostoglandin hosil bo’ladi.
Renin buyrakning yukstaglomerulyar apparatida (YUGA) da. hosil bo’lib, u organizmda angiotenzin
hosil bo’lishini ta’min-laydi. YUGA eritropoetin hosil bo’lishida ham muhim o’rin tutadi.
(YUkstaglomerulyar apparat quyidagi 4 xil element: 1) buyrak tanachalariga kiruvchi va undan
chiquvchi arteriolala-ri devorida joylashgan maxsus yukstaglomerulyar (YUG) hujay-ralar; 2) distal
nayning shu arteriyalar orasida joylashgan qismida mavjud bo’lgan «zich dog’» (macula densa); 3)
distal nay hamda arteriolalar orasidagi uchburchaksimon maydonda joy-lashgan yukstavaskulyar
(Gurmagtig) hujayralar va 4) buyrak tanachalari kapillyarlariaro hujayralar - mezangiumlardan tashkil
topgandir (237-rasm).
Afferent va efferent arteriolalar devorida joylashuvchi yukstagomerulyar hujayralar arteriolalar
endoteliysi bazal membranasining ostida, donador mioepitelioid hujayralar ko’rinishida bo’ladi. Bu
hujayralarning soni faqatgina YUGA funktcional holatiga bog’liq bo’lib qolmasdan, balki hayvon-
larning turiga ham bog’liqdir. Mioepitelioid hujayralar oval shaklida bo’lib, yumaloq yadro va
tcitoplazmani to’ldirib turuv-chi ko’p sonli organellalarga ega. Bu hujayrada donador endo-plazmatik
to’r - eng rivojlangan organelladir. Ular yadro atrofida joylashgan bo’ladi. Mioepitelioid hujayraning
eng spetcifik strukturalari bo’lib renin saqlovchi sekretor donalar hisoblanadi (238-rasm). Etilgan
sekretor donalar elektron zich bo’lib, elementar qobiqqa o’ralgan. Mioepitelioid hujay-ralarda renin
ishlab chiqariladi va qon tarkibiga qo’shiladi. Reninning anchagina qismi olib keluvchi arteriolaning
atrof to’qimasiga - interstitciyga ham o’tib, limfaga quyiladi. Re-nin moddasining ta’siri natijasida
qon bosimi ortadi. Bun-day ta’sir asosida qondagi angiotenzinogen moddasining renin ta’sirida
angiotenzin I ga aylanishi va nihoyat u moddaning qon bilan o’pka orqali o’tishi natijasida tomirlarga
kuchli ta’sir etish xususiyatiga ega bo’lgan angiotenzin I ga aylanishi yotadi. Renin - angiotenzin
sistemasi tana qon tomirlarigagina emas, balki buyrak qon tomirlariga ham ta’sir qilib, buyrak-da
fil’tratciya jarayonini va qon aylanish tezligini o’zgartira-Di. Renin va angiotenzin buyrak usti
bezining gormoni - al’-desteron sintezi va sekretciyaga ta’sir etadi. Distal naylardagi siydik
tarkibidagi natriy kontcentratciyasining kamayishi o’z
238-r.asm. Olib keluvchi arteriyaning elektrom mikrofotografiyasi. xYU. 000.
I I- endoteliy xujayrasi; 2 - mioepitelioid hujayra; a - sekretor donachchlar; 3 - bazal membrana; 4 -
podotcit hujayra. ' -
372
navbatyda endoteliy hujayralari orqali seziladi-da, YUGA ning ish faoliyatini kuchaytiradi.
YUGAning barcha elementlari nerv oxirlari bilan hamkor-likda buyrak faoliyatining mukammal
bo’lishini ta’minlab tu-radi.
YUkstaglomerulyar kompleksning «zich dog’» hujayralaridan iborat tarkibiy qismiga nefron distal
nayining buyrak tanacha-si arteriolalari orasida Gurmagtig hujayralariga qaragan yuzasida yotuvchi
qism kiradi. Nefron distal nayi devoridagi hu-jayralarning ul’trastrukturasi solishtirilganda «zich
dog’» hujayralarining o’ziga xos tomonlari yaqqol namoyon bo’ladi. Bunda macula densa hujayralari
bo’ychan tcilindrsimon bo’lib, tcitoplazmasining matriksi zich, yadrolari hujayraning o’rtasi-da
yotadi, Gol’ji kompleksining inversiyasi kuzatiladi. Distal nayning odatdagi hujayralarida bu
organella hujayralarning apikal qismida yotsa, «zich dog’» hujayralarida yadro ostida hujayra bazal
qismida joylashadi. «Zich dog’» hujayralarining yana bir muhim farqlaridan biri - hujayraning tubida
bazal plazmolemmaning ko’p sonli burmalarining yo’qligidir. Macula densa ning bazal membranasi
nihoyatda yupqadir, shuning uchun boshqa hujayralar bilan uning kontakti ancha engil bo’lsa ke-rak.
Ko’pnncha, Gurmagtig hujaGfalari orasida yotuvchi bazal
tcitoplazmatik o’simtalar ham uchrab turadi. Bazal membrana bu o’simtalarni o’rab turadi.
SHunday qilib, «zich dog’» hujayralari distal nayning odat-dagi hujayralaridan o’ziga xos bir qator
muhim tomonlari bilan ajralib turadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
