Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Tomirlar regeneratsiyasi.
Qon va limfa tomirlari yuqori tiklanish qobiliyatiga ega. 
Tomirlar devoridagi jarohatlanish natijasida hosil bo’lgan defektlarning tiklanishi endoteliy 
hujayralarining o’sishi va regeneratsiyasidan boshlanadi. Birinchi sutkaning oxiri, ikkinchi 
sutkaning boshlarida jarohatlangan joyda endoteliy hujayralarining amitotik yo’l bilan bo’linishi 
boshlanadi, so’ngra ikkinchi sutka oxiri, uchinchi sutkaning boshida bu bo’linish mitotik 
bo’linish bilan almashinadi. Ba’zi ma’lumotlarga ko’ra arteriyalar endoteliy qavatining tiklanishi 
endoteliy osti qavat hujayralari hisobiga ham borishi mumkin. 
Jarohatlangan tomirlarning o’rta va tashqi qavatlarida tiklanish biriktiruvchi to’qimadan 
chandiq hosil bo’lishi bilan boradi. Tomirlarda mushak qavatining tiklanishi odatda juda sekin 
borib, tomirlarning boshqa qavatlaridan farq qilib, bu qavat to’liq tiklanmaydi. Elastik elementlar 
juda ham sust rivojlanadi. O’rta va yirik kalibrdagi tomirlarning uzilib qolishi jarroh 
aralashuvisiz tiklanmaydi. Shu maydon atrofidagi qon aylanish esa barvaqt tiklanadi. Bunday 
bo’lishiga bir tomondan kollateral tomirlarning kompensator qayta tuzilishi, ikkinchi tomondan, 
yangi mayda kapillyar tomirlarning o’sishi va taraqqiyoti sabab bo’ladi. Limfatik tomirlarning 
tiklanishi qon tomirlarga nisbatan ancha sekin boradi. Yuza joylashgan mayda limfatik 
tomirlarning uzilib qolishi 4 kunda tiklanadi. Limfatik tomirlarning tiklanishi – regeneratsiyasi 
endoteliy naycha distal qismining kurtaklanishi hisobiga yoki limfatik tomirlarning olib ketuvchi 
tomirlarga qayta ulanishi hisobiga ro’y beradi. 
 
YURAK (COR)
Yurak taraqqiyoti.
Yurak taraqqiyoti embrion rivojlanishining ikkinchi haftasida chap 
va o’ng tomonda, endoterma va mezodermaning vistseral varag’i orasida mezenxima 
hujayralarining to’plamlaridan boshlanadi. Bu hujayralarning siljishi natijasida cho’zinchoq 
naychalar – yurak kurtagi vujudga keladi. Yurak kurtagining mezenxima hujayralari differen-
tsiallashib endoteliy hujayralariga aylanadi (133-rasm). Keyinchalik chap va o’ng naychalarning 
o’zaro qo’shilishi natijasida yagona nay hosil bo’lib, ular devoridan endokard vujudga keladi. Bu 
jarayon bilan ayni vaqtda mezodermaning visseral varag’i yurak kurtagini pastdan o’raydi. Bu 
varaq 
mioepikardial plastinka 
deb ataladi. Mioepikardial plastinka ikki xil yo’nalishda 
rivojlanib, plastinkaning naychalarga yondoshgan qismidan m i o k a p d, tashqi qatlamidan esa 
epikard taraqqiy etadi. Embrion rivojlanishining 2-oyida miokard kurtak hujayralarining hajmi 
kattalashadi va ularda turli yo’nalishda joylashgan, ko’ndalang-targ’il miofibrillalar paydo 

---

227 
bo’ladi. Bir qator buklanish, burilish, siqilish va muayyan qismlarda to’siqlar hamda 
kengaymalar hosil bo’liish natijasida rivojlanayotgan yurakning shakli o’zgaradi va nihoyat u 
to’rt kamerali bo’lib qoladi. Yurak klapanlari endokardning duplikaturalari sifatida rivojlanadi. 
133-rasm. Yurak taraqqiyoti. A – B – embrionda yurak shakllanishi uchta ketma-ket 
bosqichining ko’ndalang kesimlari. 
A – yurakning ikki juft kurtagi; B – ularning yaqinlashuvi; D – ularning bitta toq 
kurtakka qoshiluvi; 1- ektoderma; 2 – entoderma; 3 – mezodermaning parietal varag’i; 
4 – vistseral varaq; 5 – xorda; 6 – nerv plastinkasi; 7 – somit; 8 – tananing ikkilamchi 
bo’shlig’i; 9 – yurakning endotelial kurtagi; 10 – nerv nayi; 11 – nerv tarnovi; 12 – 
aorta; 13 – hosil bo’layotgan ichak; 14 – bosh ichak; 15 – yurakning orqa tutqichi; 16 – 
yurak bo’shlig’i; 17 – epikard; 18 – miokard; 20 – yurak oldi xaltasi; 21 – pericardial 
bo’shliq; 22 – 
reduksiyaga
uchrayotgan tutqich (I.V.Almazov, L.S.Sutulovdan)