Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

SITOLOGIYA 
(Hujayra haqida ta’limot) 
S
itologiya 
- hujayralarning tuzilishi, takomillashishi va funksiyasi haqidagi fan. 
Hujayra (lat. cellula, yunon.- cytos) sitoplazma va yadrodan tashkil topgan sistema 
bo`lib, o`simlik va hayvon organizmining takomillashishi, tuzilishi va yashash jarayonlarining 
asosi hisoblanadi. Butun hayot davomida modda almashinishida ishtirok etishi, yangi hujayra 
hosil qilishi va doimo yangilanib turishi hujayralarning o`ziga xos xususiyatidir. 
Hayvon va odam organizmida hujayralardan tashqari, simplast va hujayralararo modda 
bor. Simplast hujayralarning o`zaro qo`shilishidan hosil bo`lib, sitoplazmada bir necha yadrosi 
bo`lgan strukturadir. Bunga ko`ndalangtarg`il mushak tolasi, yo`ldosh epiteliysining 
sinsitotrofoblast qavati va boshqalar misol bo`la oladi. 
Hujayralararo modda hujayralar orasida joylashgan bo`lib, suyuqlik holida yoki dirildoq 
yoki zich konsistensiyaga ega bo`lgan asosiy modda va turli tolalardan tashkil topgan. 
Odam va hayvon organizmida hujayralar kattaligi, shakli va tuzilishi jihatidan bir-biridan 
farq qiladi. Bajaradigan funksiyasiga ko`ra hujayralar har xil shaklga ega (3-rasm). Suyuq 
muhitda hujayralar ko`pincha o`zgaruvchan bo`lib, psevdopodiylar hosil qiladi. Bularga qon va 
biriktiruvchi to`qimalarning hujayralari kiradi.
3- rasm. Hujayralarning shakli va xillari (sxema). 
1 - silindrsimon hujayralar; 2 - kubsimon hujayralar; 3 - yassi hujayralar; 4 -yumaloq 
hujayralar; 5- duksimon hujayralar; 6- tarmoqli hujayra; 7 -qadahsimon hujayra; 8- 
prizmatik hujayra; 9-qanotli hujayra; 10 - xivchinli hujayra; 11 - ko`p yadroli hujayra;12-
yadrosiz hujayralar (eritrotsitlar) (V.G. Eliseyevdan). 

---

14 
4- rasm. Hujayralarning ultramikroskopik tuzilishi (sxema). 
1 - hujayra qobig`i (sitolemma; 2-pinotsitoz pufakchalar; 3-sentrosoma (hujayra 
markazi); 4 - gialoplazma; 5-endoplazmatik to`r; 6-yadro; 7-perinuklear bo`shliqning 
endoplazmatik to`r bilan aloqasi; 8-yadro teshiklari; 9-yadrocha; 10- plastinkasimon kompleks 
(Golji 
kompleksi), 
II-sekretor 
vakuolalar; 
12-mitoxondriyalar; 
13-lizosomalar; 
14-
mikrovorsinkalar; 5-kiprikchalar; 16- desmosomalar; 17-interdigitatsiya; 18- biriktiruvchi 
plastinka; 19-bazal plazmatik membrana burmalari. 
Bir-biriga yaqin yotgan hujayralar esa ma’lum formaga ega. Masalan, plast hosil qiluvchi 
teri epiteliysi hujayralari yassi, qisqaruvchan mushak hujayralari esa uzun duksimon shaklda 
bo`ladi. 
Impuls o`tkazuvchi nerv hujayralar esa uzun-uzun o`simtalarga ega bo`ladi. Erkaklar 
jinsiy hujayrasi – spermatozoidda harakat qiladigan xivchinlari bor va hokazo. Odam va 
ko`pgina sut emizuvchi hayvonlarning hujayralari 5-7 mkm (mikrometr) dan 200 mkm gacha 
bo`ladi. 
Ko`rinishi va kattaligi bilan hujayralar bir-biridan farq qilsada, ular ko`pincha hujayra 
tuzilishining asosiy belgilarini saqlab qoladi (4-rasm). Odam va hayvon hujayralarining umumiy 
tuzilishi bir hujayrali avlodlarni eslatsa ham, ammo ko`p hujayralilar murakkab funktsiyalarni 
bajarishi bilan bog`liq bo`lgan o`z tuzilmalari bilan ajralib turadi. Har bir hujayra sitoplazma 

---

15 
qobig`i (sitolemma, hujayra qobig`i), sitoplazma va yadrodan tashkil topgan. Sitoplazma: 
organellalar, kiritmalar va gialoplazmadan: yadro: yadrocha, xromatin, yadro shirasi va yadro 
qobig`idan iborat. 
Yorug`lik va elektron mikroskop orqali olingan ma’lumotlarga asoslanib, hujayralarning 
quyidagi qismlari farq qilinadi