Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

To`qimalarning o`zgaruvchanligi.
Har bir to`qima o`ziga xos tuzilishga va 
xususiyatlarga ega va shu bilan boshqa to`qimalardan farq qiladi. To`qimalarning o`z 
xususiyatlarini saqlab turishi 
determinatsiya 
deb yuritiladi. Modda almashinishlarining 
o`zgarishi to`qimalarning maxsus funksiyalarining va morfo-funksional xususiyatlarining 
o`zgarishiga yoki patologik o`zgaruvchanlikka olib keladi. Bu jarayonida to`qima o`zining 
maxsus xususiyatlarini yo`qotadi va shu to`qimaga xos bo`lmagan tuzilmalar hosil bo`ladi. 
To`qimalardagi bunday o`zgarishlar 
metaplaziya 
deyiladi. Metaplaziya turli patologik holatlarda 
va eksperimentlar ta’sirida paydo bo`lishi mumkin. 
VII 
BOB 
EPITELIY TO`QIMASI (TEXTUS EPITHELIALIS). EPITE- 
LIY TO`QIMASINING UMUMIY XARAKTERISTIKASI VA 
KLASSIFIKATSIYASI 
 
Epiteliy to`qimasi chegaralovchi to`qima bo`lib, tana yuzasini, hazm qilish nayining, 
nafas va siydik chiqarish yo`llarining ichki yuzasini qoplab turadi. Jigar, me’da osti bezi va 
shuningdek organizmdagi boshqa ko`pgina bezlarning tarkibiga kiradi. Seroz pardalar ham 

---

75 
epiteliy bilan qoplangan. Epiteliy to`qimasi himoya, sekretor, so`rish va ekskretor funktsiyalarni 
bajarishga moslashgan. Ichak bo`shlig`ida fermentlar ta’sirida parchalangan oqsil, uglevod, 
yog`lar monomerlar holida hamda suv va mineral tuzlar ximus tarkibidan ichak epitelial 
hujayralari orqali qon yoki limfaga so`riladi. Modda almashinish natijasida hosil bo`lgan qoldiq 
mahsulotlar ham epiteliy hujayralari orqali organizmdan tashqariga chiqariladi (e k s k r ye-
tsiya.) Ekskretsiya asosan o`pkada (karbonat angidrid va qisman suv ajraladi), buyrakda 
(mochevina, siydik kislotasi ajraladi), terida (ter bilan suv va 5-10% mochevina ajraladi) ke-
chadi. 
Epiteliy to`qimasi chegara to`qima bo`lganligi uchun u o`zining ostida joylashgan 
to`qimalarni turli ta’sirlardan (kimyoviy, mexanik) himoya qiladi. Jarohatlanmagan teri epiteliysi 
turli zaharli moddalarni va mikroblarni o`tkazmaydi. Epiteliy to`qimasi sekret ishlab chiqarish 
qobiliyatiga ham ega. Me’da shilliq qavatini qoplovchi epiteliy to`qimasining mahsuloti me’dani 
mexanik va kimyoviy ta’sirlardan saqlasa, me’da-ichak nayi bo`ylab joylashgan epiteliy 
hujayralari esa oziq moddalarning parchalanishida va so`rilishida muhim o`rin tutadi. 
Epiteliy to`qimasi homila taraqqiyotida har uchala homila varaqlaridan (ekto, ento- va 
mezodermadan) hosil bo`ladi. Ilk bor hosil bo`lgan epiteliy hujayralari homilaning rivojlanishi 
uchun sharoit yaratib beradi. U orqali homila va ona organizmi o`rtasida modda almashinishi 
ta’minlanadi. 
Epiteliy to`qimasining kelib chiqishi va bajaradigan funktsiyalarining har xil bo`lishiga 
qaramasdan, boshqa to`qimalardan farq qiladigan umumiy belgilari ham mavjud. 
1. Epiteliy to`qimasi zich joylashgan plast holidagi hujayralar to`plamidan iborat, 
hujayralararo modda deyarli bo`lmaydi. 
2. Epiteliy to`qimasi doimo bazal membranada yotadi. 
3. Epiteliy hujayralari bazal membranada joylashganligi uchun ular qutbli differensiallash 
xususiyatiga ega. Epiteliy hujayralarining apikal va bazal qismlari tafovut etilib, bu qismlar 
tuzilishi va funksiyasi bilan bir-biridan fars qiladi. 
4. Epiteliy to`qimasida q o n t o m i r l a r bo`lmaydi, hujayralar bazal membrana orqali 
biriktiruvchi to`qimadan siffuz yo`l bilan oziqlanadi. 
5. Epiteliy to`qimasi yuqori darajada q a y t a t i k l a n i s h xususiyatiga ega. 
Epiteliy kelib chiqishi, tuzilishi va funktsiyasi jihatidan bir necha marta klassifikatsiya 
qilingan, shulardan keng tarqalganlari morfofunktsional va filogenetik klassifikatsiyalardir. 
Filogenetik klassifikatsiya bo`yicha epiteliy to`qimasi 5 ga bo`linadi: 1) teri epiteliysi; 2) 
ichak epiteliysi; 3) buyrak epiteliysi; 4) selomik epiteliy; 5) ependimoglial epiteliy. 
Terining epiteliy to`qimasi ko`p qavatli bo`lib, himoya funktsiyasini bajaradi. Ichakning 
epiteliy to`qimasi bir qavatli bo`lib, himoya va so`rish funktsiyasini o`taydi. Buyrakning epite-
liy to`qimasi bir qavatli bo`lib, modda almashinuvida hosil bo`lgan organizm uchun kerak 
bo`lmagan oxirgi maxsulotlarning chiqarilishida ishtirok etadi. Selomik epitelial to`qima seroz 
«o`shliqlarni qoplashdan tashqari, jinsiy hujayralarning hosil bo`lishida ham qatnashadi. 
Ependimoglial epitelial to`qima nerv naychasidan rivojlanib, sezgi organlari tarkibiga kiradi, 
miya qorinchalarini va orqa miya kanalining devorini qoplaydi. 
Morfofunktsional klassifikatsiya bo`yicha epiteliyning quyidagi turlari farqlanadi: 
Epiteliy doimo bazal membranada joylashadi. Bazal membrana yoki 
bazal plastinka 
epiteliy va biriktiruvchi to`qima orasida joylashuvchi parda bo`lib, qalinligi 80-100 nm ga teng. 

---

76 
U karbonsuvdan, oqsil, glikozaminoglikan va kollagen tolalardan tashkil topgan. 
Epiteliy to`qimasi hujayralarining bazal membrana bilan munosabatiga qarab bir va ko`p 
qavatli bo`ladi. Bir qavatli epiteliy hujayralarining barchasi bazal plastinka bilan bevosita 
bog`langan. Ko`p qavatli epiteliyda esa bazal plastinkaga faqat pastki qavat hujayralari tegib 
turadi. Bir qavatli epiteliy o`z navbatida bir qatorli va ko`p qatorli bo`ladi. Bir qatorli epiteliyda 
hamma hujayralar bir xil balandlikka ega bo`lib, ularning yadrolari bir tekislikda joylashadi (44-
rasm). Ko`p qatorli epiteliyda hamma hujayralar bazal membranaga tegib tursa ham, ular bir xil 
katta-kichiklikda emas va yadrolari turli tekislikda yotadi. Ko`p qavatli yassi epiteliy 
muguzlanuvchi va muguzlanmaydigan bo`ladi. Yuqori qavat hujayralari muguz tanachalarga 
aylanuvchi ko`p qavatli epiteliy 
muguzlanuvchi epiteliy 
deb ataladi. Muguzlanish jarayoni 
kechmaydigan, ya’ni muguz tangachalar hosil bo`lmaydigan ko`p qavatli epiteliy 
muguzlanmaydigan epiteliy 
deb ataladi. Ko`p qavatli epiteliyning maxsus turi o`zgaruvchan 
epiteliydir. Bu epiteliy ba’zi a’zolarning (m: siydik qopchasi) devorining cho`zilgan yoki 
cho`zilmaganligiga qarab o`z ko`rinishini o`zgartirib turadi va shuning uchun ham o`zgaruvchan 
epiteliy deb ataladi. 
Epiteliy to`qimasining hujayralari turli xil shaklda bo`ladi. Masalan, yassi, kubsimon, 
silindrsimon va maxsus tuzilmalari bilan boshqa to`qimalarning hujayralaridan farqlanib turadi. 
Hujayralarning differensiallanishi natijasida maxsus tuzilmalar paydo bo`ladi. Epiteliy 
to`qimasining maxsus tuzilmalariga: hilpillovchi kiprikchalar, ichak enterotsit hujayralarining 
mikrovorsinkalari va x i vch i n l a r kiradi. Bu maxsus tuzilmalarning tuzilishi va funktsiyasini 
har bir epiteliyni o`rganish davomida ko`riladi («Sitologiya» bo`limiga q.). 
44- rasm. Bir qavatli bir qatorli epiteliy turlari (sxema). 
a -bir qavatli yassi epiteliy; b -bir qavatli kubsimon epiteliy; v -bir qavatli silindrsimon 
epiteliy; g - bir qavatli silindrsimon jiyakli epiteliy (A. Xem, D. Kormak, 1982, Yu. I. 
Afanasyevdan, 1989). 
Epiteliy to`qimasi hujayralarining sitoplazmasida xususiy organella tonofibrillalar 
uchraydi. Hujayralarning yon yuzasida desmosomalar («Hujayra yuzasining maxsus tuzilmalari» 
ga q.) va ularning birlashtiruvchi plastinkasiga tegib yotuvchi tonofibrillalar joylashadi.