Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Mushak-elastik yoki aralash tipdagi arteriyalar
(a.mixotypica) ga bevosita aortadan 
boshlanuvchi yirik tomirlar (masalan, uyqu va o’mrov osti arteriyalari) kiradi. 
Aralash tipdagi arteriyalarning ichki pardasi bazal membranada joylashgan endoteliydan, 
endoteliy osti qavati va ichki elastik membrana (membrana elastica interna) dan iborat. Ichki 
elastik membrana ichki va o’rta qavatlar o’rtasida joylashgan bo’lib, tomir devorining boshqa 
elementlaridan yaqqol ajralib turadi. 
Bu arteriyalarning o’rta pardasida silliq mushak hujayralari bilan elastik tolalar va 
darchali elastik membranalar soni deyarli teng bo’ladi va tomirlarning nomi ham shunga mo-
nand bo’lib qoladi. Silliq mushak hujayralari va elastik tolalar spiralsimon yo’nalgan bo’lib, ular 
orasida oz miqdorda fibroblastlar va kollagen tolalar uchraydi. 
Tashqi pardada ikki: ayrim silliq mushak hujayralarini tutuvchi ichki kollagen va elastik 
tolalardan iborat tashqi qavatlarni ajratish mumkin. Kollagen va elastik tolalar tutamlari asosan 
bo’ylama va qiya yo’nalgandir. Tashqi pardada tomirlarning tomirlari va nervlari joylashgan. 
Mushak-elastik tipdagi arteriyalar devori kuchli qisqarish qobiliyati bilan yuksak elastik 
xususiyatiga ega. Bu ayniqsa qon bosimi oshganda yaqqol namoyon bo’ladi. 
Mushak tipidagi arteriyalar
(arteria myotypica). Bu tipdagi tomirlarga organizmdagi 
o’rta va kichik kalibrdagi arteriyalar kiradi (126-rasm). Tana, oyoq va qo’l, ichki a’zolar 
arteriyalari shular jumlasidandir. 
126-rasm. Mushak tipidagi arteriya. Gematoksilin-eozin bilan bo’yalgan. Ob. 10, ok. 10 
1 – ichki qavat; a – endoteliy va endoteliy osti qatlamlari; b – ichki elastik membrana; 2 – o’rta 
qavat; с – silliq mushak hujayralari; d – darchali elastik membranalar; f – tashqi elastik 
membrana; 3 – tashqi qavat; e – kollagen tolalar. 

---

215 
Mushak tipidagi arteriyalar devorida silliq mushak hujayralari juda ko’p bo`lib, ularning 
qisqarishi qon oqimiga qo’shimcha kuch beradi va a’zolarga qon kelishini boshqarib turadi. 
Mushak tipidagi arteriyalar devorining ichki pardasi endoteliydan, endoteliy osti qavati va ichki 
elastik membranadan tashkil topgan. Endoteliy hujayralari bazal membranada yotib, tomirlarning 
bo’ylama o’qi bo’ylab cho’zilgan, chegaralari unchalik egri-bugri emas. Endoteliy osti qavati 
asosan bo’ylama yo’nalgan kollagen va elastik tolalardan tashkil topgan bo’lib, yulduzsimon, 
kam ixtisoslashgan hujayralar tutadi. Endoteliy osti qavati o’rta va yirik kalibrli arteriyalarda 
yaxshi rivojlangan bo’lib, kichik arteriyalarda juda yupqa bo’ladi, eng kichik arteriyalar –
arteriolalarda esa u tashqi adventitsiya qavatiga qo’shilib ketadi. Ichki elastik membrana mushak 
tipidagi arteriyalarda yaxshi rivojlangan va tomirning ko’ndalang kesimida yaltiroq egri-bugri 
tasmacha holida ko’rinadi. Elektron mikroskopda u qavat-qavat bo’lib yotgan tiniq 
plastinkalardan iborat. 
O’rta qavat qiya spiral holida joylashgan silliq mushak hujayralaridan iborat bo’lib, ular 
orasida oz miqdorda fibroblastlar va kollagen hamda elastik tolalar joylashadi. Silliq mushak 
hujayralarining bunday joylashishi ular qisqarganda tomir hajmining kamayishiga va qonning 
mayda tomirlarga surilishiga yordam beradi. Yirikroq mushak tipidagi arteriyalar o’rta qavati 
elastik membranalarni hosil qilishi mumkin. Elastik tolalar ichki va tashqi qavatlar chegarasida 
elastik membranalarga qo’shilib ketadi. Natijada yagona elastik karkas hosil bo’lib, u bir 
tomondan tomirga elastiklik bersa, ikkinchi tomondan tomir devorining tarangligini 
kuchaytiradi. Bu esa arteriyalarning puchayib qolishiga yo’l qo’ymaydi va ularda qonning 
to’xtovsiz oqishini ta’minlaydi. Mushak tipidagi arteriyalar devoridagi silliq mushak 
hujayralarining qisqarishi qon bosimini ushlab turadi va a’zolarning mikrotsirkulyatsiya 
sistemasiga qon kelishini boshqaradi. O’rta va tashqi qavatlar orasida tashqi elastik membrana 
(membrana elastica externa) joylashadi. U bo’ylama yo’nalgan yo’g’on elastik tolalarning zich 
to’ridan tashkil topgan bo’lib, ba’zan sidirg’a elastik plastinka shaklini oladi. Odatda tashqi 
elastik membrana ichkarisidagiga qaraganda ancha yupqa bo’ladi va hamma arteriyalarda ham 
yaxshi rivojlanmagan. 
Tashqi qavat siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan. Unda 
aksariyat tolalar qiya va bo’ylama yo’nalgan bo`ladi. Bu qavatda nervlar va arteriyalar devorini 
oziqlantiruvchi mayda qon tomirlar uchraydi. 
Arteriyalar kichrayib borgan sari ularning devori yupqalashadi. Endoteliy osti qavati va 
ichki elastik membrana juda ham noziklashib ketadi. O’rta qavatda mushak hujayralari va elastik 
tolalar ham asta-sekin kamayib boradi. Tashqi qavatda ham elastik tolalar kamayadi, tashqi 
elastik membrana esa yo’qolib ketadi. 
Ilgarilari turli a’zolarning arteriyalari va venoz tomirlari o’rtasida faqat kapillyarlar 
joylashgan deb hisoblanardi. Keyingi kuzatishlar natijasida bu ikki tomir orasida har xil mayda 
tomirlarning sistemasi joylashganligi aniqlandi. Shuni mikrotsirkulyatsiya sistemasi deb 
nomlandi.