Ilm sahroda do’st, hayot yo’llarida tayanch, yolg’izlik

 
 
Chizma-2.1.
 Aktuar hisoblashlar tasnifi 
 
Moliyaviy 
munosabatlarda 
qatnashuvchilar 
o’rtasidagi  aniq  vazifalarni 
reglamentlashdan,  biznes  tarmoqlari  va  turlarida  stavkalarni  o’rganishdan  kelib  chiqqan 
holda  aktuar  hisoblashlar  quyidagi  yo’nalish  va  bloklarga  bo’linadi.  Aktuar  hisob-
kitoblarni  tasniflash  (klassifikatsiya)  me’yori  sifatida  quyidagilar  qo’llanilishi  mumkin: 
biznes  ob’ektlarining  turliligi;  hisob-kitoblarni  o’tkazishni  vaqtli  belgilari;  statistik 
ma’lumotlarni  qamrab  olish;  pulning  vaqt  bo’yicha  qimmatining  o’zgarishi.  Ushbu 
me’yorlar asosida aktuar hisoblashlar quyidagicha tasniflanadi (chizma-1). 
Aktuar hisob-kitoblar quyidagi vazifalarni hal qiladi: 
1.
 
O’rganilayotgan hodisalarni turli belgilari bo’yicha tiplarga ajratish; 
2.
 
Moliyaviy  operatsiya  va  bitimlar  bo’yicha  risklarni  aniqlash,  tasniflash  va 
o’rganish; 
Актуар ҳисоблашлар 
Бизнес объектлари 
бўйича  
Даромаднинг 
капитализацияси 
бўйича 
Вақт белгиси 
бўйича 
Эришилган даража 
бўйича 
Ҳақиқий  
Лойиҳа  
Ўхшаш объектда  
Жорий йил 
Ўтган йил ёки 
йиллар 
Мажбурият (режа) 
Узоқ муддатли 
қўйилмалар 
Қисқа муддатли 
қўйилмалар 
Молия  
Банк  
Суғурта  
Солиқ  
Фонд бозори ва 
х.к.  

---

 
50 
3.
 
Noxush  xodisalarni  sodir  bo’lishini  matematik  kutilishini  hisoblash,  ayrim 
risk  guruhlarini  va  umuman  risklarning  sodir  bo’lishi  oqibatida  ko’rilgan 
yoki ko’riladigan zarar darajasi va chastotasini aniqlash; 
4.
 
Zahira fondlarini tashkil qilishni va ularni yo’naltirish shakllarini matematik 
isbotlash; 
5.
 
Haqiqiy  qo’yilgan  (sarflangan)  kapital  va  olingan  daromad  o’rtasidagi 
bog’liqlikni o’rganish; 
6.
 
Operatsiya  va  bitimni  amalga  oshirishni  tashkil  etish  xarajatlarini  va 
ko’rsatiladigan hizmat tannarxini aniqlash. 
Yanada  kengroq  ma’noda,  aktuar  hisoblar  deganda  jiddiy  ma’noda  bevosita 
maksimal  daromad  va  "daromaddan  daromad"  olishga  mo’ljallangan  xujjatlashtirilgan 
moliyaviy  operatsiyalar,  ya’ni  makonda  va  zamonda  aniq  belgilangan  kontraktlar, 
veksellar,  trastlar,  forfeyting  yoki  boshqa  har  qanday  moliyaviy  sharoitlar  tushuniladi. 
Shu  narsani  esda  tutish  kerakki  aktuar  hisoblarni  har  bir  qatnashchisi  odatda  biri 
ikkinchisidan  ajralib  turuvchi,  amalga  oshiradigan  operatsiyani  individual  mazmuniga 
javob beruvchi o’zining shaxsiy sxemasiga murojaat qiladi. 
Har  qanday  aktuar  hisoblarni  umumiy  maqsadi  -  mazmunan  va  razmeri  bo’yicha 
bir-biridan  farq  qiluvchi  boshlang’ich  moliyaviy  qo’yilmalardan  olinadigan  manfaatlar 
hajmini har bir bitim qatnashchisi uchun alohida-alohida aniqlash. Masalan, bitimda ikki 
bank  qatnashsa,  olinadigan  manfaat  sotuvchi  va  sotib  oluvchi  bank  uchun,  amalga 
oshiriladigan  bitimni  har  bir  agenti,  xatto  alohida  olingan  ish  bajaruvchi  uchun 
hisoblanadi. Mana shu bilan aktuar hisoblar boshqa moliyaviy hisoblardan farq qiladi va 
ajralib turadi. Bu tamoyil ularni fundamental asosini va tipologiyasini tashkil qiladi. 
Mutanosiblik  har  qanday  aktuar  hisoblarni  tayanchi  bo’lib  hisoblanadi.  
Mutanosiblikni  noaniq  miqdori  moliyaviy  bitimdagi  qatnashchilar  xissasini  yoki  pay 
darajasini  o’zida  ifodlaydi.  Hissa  ustama  summa  yoki  qisman  mukofot  ("Royaliti") 
qisman miqdori ifodasida yoki bitimdan olinadigan foiz turida bo’lishi mumkin. 
Butun zamonaviy aktuar hisoblarni asosida quyidagi oddiy mutanosiblik yotadi,