Ilm sahroda do’st, hayot yo’llarida tayanch, yolg’izlik

9.2. Valyuta kurslarini hisoblash metodlari 
 

---

 
208 
Valyuta  kurslarni  hisoblash  metodlari  amalga  oshiriladigan  valyuta  operatsiya  va 
bitimlarining maqsadiga, turiga, mazmuniga, hajmiga bevosita bog’liq, ularning o’zi esa, 
o’z  navbatida,  ularni  ifodalaydigan  jarayon  va  operatsiyalarning  tipi  va  turlari  bilan 
to’g’ridan-to’g’ri  boglangandir.  Demak,  bu  erdan  valyuta  operatsiya  va  bitmlarini 
tiplarga  ajratish  bilan  bir  qatorda,  valyuta  kurslarini  hisoblash  metodlarini  ham  tiplarga 
va guruhlarga ajratish zaruriyati tug’iladi. 
Valyuta  operatsiya  va  bitimlari  maqsadli  ko’rsatmasi  va  mazmuni  bo’yicha: 
konversion,  depozit-kredit  va  riskli  operatsiyalarga  bo’linadi.  Valyuta  operatsiyalariga 
quyidagilar  kiradi:  rezidentni  rezidentdan,  rezidentni  norezidentdan,  norezidentni 
rezidentdan  va  norezidentdan  valyutani  sotib  olish  yoki  olib  qo’yishi  hamda  valyuta 
qiymatlarni  to’lov  vositasi  sifatida  qo’llash;    O’zbekiston  Respublikasi  bojxona 
territoriyasiga  valyutalarni  olib  kirish  va  olib  chiqish;  bir  shaxsga  qarashli,  lekin  turli 
territoriyalarda  joylashgan  schetlarning  biridan  ikkinchisiga  valyuta  va  valyuta 
qiymatlarini  o’tkazish  (rezidentlar  va  norezidentlar  bo’yicha);  valyuta  birjalarida 
bajariladigan valyuta operatsiyalari va boshqalar. 
Oldindan  kelishilgan  kurs  bo’yicha  bir  valyutani  ikkinchi  valyutaga  oddiy 
almashtirish  konversion  operatsiya  deyiladi.  U,  o’z  navbatida,  joriy  yoki  spot 
operatsiyalari  va  forvard  kurslariga  bo’linadi.  Spot  kursi  bo’yicha  operatsiya  amalga 
oshirilgandan  keyin  valyuta  ikki  kun  ichida  o’tkaziladi,  forvard  kurs  bo’yicha 
operatsiyaning  bajarilishi  shartnomada  kelishgan  vaqt  bo’yicha  kelgusida  amalga 
oshiriladi. 
Bo’sh  turgan  (yoki  ortiqcha)  pul  mablag’larining  ma’lum  bir  foiz  bilan 
joylashtirilishi  yoki  etmay  turgan  chet  el  valyutasini  operatsiyaga  jalb  qilishga  depozit-
kredit  valyuta  operatsiyalari  deyiladi.  Ular  vaqt  bo’yicha  qisqa  va  uzoq  muddatli 
operatsiyalarga bo’linadi. 
Amalga oshiriladigan riskli valyuta bitimlarini mazmuni shundan iboratki, har bir 
valyuta  bitimi  izmolanayotganda  ular  etarli  darajada  kafolatlanishi  shart.  Shu  nuqtai 
nazardan  bu  operatsiyalarga  beriladigan  kafolatning  mustahkamligi  darajasi  va 
kafolatchilarning  o’zlarini  mustaqkamligi  bo’yicha  guruhlarga  bo’linadi.  Bu  erda,  risk 
juda  yuqori,  o’rtacha  va  juda  past  bo’lishi  mumkin.  Yoki  umuman  bo’lmasligi  ham 
mumkin.  Bu  bajariladigan  operatsiyaga,  uning  hajmiga  va  bitim  tuzuvchilarning  bir-
birini  qanchalik  yaxshi  bilishiga  yoki  o’rganganligiga  va  boshqa  omillarga  bog’liq. 
Shuning  uchun  ham  valyuta  operatsiyalarini  amalga  oshirishda  shoshma-shosharlikka 
yo’l  qo’ymasdan,  xalq  moqoli  "etti  o’lchab  bir  kes"  tamoyilida  ish  tutilsa  yomon 
bo’lmaydi. 
Endi  valyuta  kurslari  to’g’risida.  Hozirgi  zamon  iqtisodiy  adabiyotida  kurs  so’zi 
ikki xil (tor va keng) ma’noda ishlatiladi. Ayrim mualliflarda bu ikkalasini chalkashtirib 
yuborishadi.  Tovarlarning  bahosi  kurslari,  xizmat  va  kapital  kurslari,  qimmatli  qog’oz 
kurslari,  valyuta  kurslari  to’g’risida  bir  qancha  qarama-qarshi  va  noto’g’ri  fikrlar  ham 
bor. Masalan, kurs bilan stavka va normalar aralashtiriladi. Ma’lumki stavka va normalar, 
amalga  oshiriladigan  bitimlarning  samaradorligini,  ularning  boshqalarga  nisbatan  nisbiy 
ustunligini ifodalaydi. 
Tor  ma’noda  kurs  deganda valyutaning  yoki  qimmatli  qog’ozlarning  almashtirish 
kursi  tushuniladi,  keng  ma’noda  esa  -  bitim  yoki  operatsiyani  amalga  oshirish  qiymati, 
bahosi  tushiniladi.  Bu  kurs  bilan  bir  xizmat,  tovar  yoki  kapital  ikkinchisiga 

---

 
209 
almashtiriladi. 
Maqsadi  va  vazifasi,  hisoblash  metodlari,  qamrab  olishi  va  boshqalariga  qarab 
valyuta  kurslari  rasmiy,  umumiy,  real,  ozod,  eksport-import,  birja,  almashtirish,  qora 
bozor va boshqalarga bo’linadi. 
Kurslarni  belgilashda  eng  asosiy  vazifa  -  ularning  xarid  qobiliyati  tengligini 
ta’minlanshdir.  Valyutalarning  tengligi  almashtiruv,  rasmiy  va  real  tengliklardan 
iboratdir.  Valyutalarning  turli  bozorlarda  bir-biring  o’rnini  bosadigan  bir  xil  kurslarda 
ayraboshlanishni,  ularni  muvozanatini  xarakterlovchi  tenglik  almashtiruv  tenglik 
deyiladi. Rasmiy tenglik (o’zaro yoki nominal tenglik ham deb yuritiladi) davlat moliya 
organlari  tomonidan  e’lon  qilinadi.  Real  tenglik  (kurs)  ikki  yoki  undan  ortiq 
mamlakatning  tovarlariga,  xizmat  va  kapitalga  bo’lgan  baholarini  taqqoslash    asosida  
hisoblanib,   mamlakatning davlatmandliligini, boyligini va to’lov qobiliyatini ifodalaydi. 
Ikki  mamlakat  valyutasining  tengligi  -  ularning  iqtisodiy  rivojlanishi  muvozanati 
aynan  bir  xilligidir,  mosligidir,  iqtisodiy  rivojlanishning  mosligi  -  valyuta  tengligini 
saqlashni kafolatidir. 
Valyuta  hisob-kitoblarida  muhim  masalalardan  biri  -  valyuta  kotirovkasidir. 
Kotirovka  deganda  milliy  valyuta  kursini  boshqa  mamlakat  valyutasida  belgilash 
tushuniladi.  Kotirovka  to’g’ri  va  teskari  turlarga  bo’linadi.  Ko’p  davlatlarda  to’g’ri 
kotirovka  ishlatiladi.  Uning  mazmuni quyidagidan  iborat  -  chet  mamlakat valyutasining 
bir  birligi  milliy  valyutani  "X"  birligiga  teng.  Bu  paytda  chet  mamlakat  valyutasi  e’lon 
qilingan kurs bo’yicha sotiladi, milliy valyuta esa sotib olinadi. Teskari kotirovkada esa 
milliy valyutani bir birligi chet mamlakat valyutasini "X" birligiga teng deb olinadi. Bu 
paytda chet mamlakat valyutasi sotib olinadi, milliy valyuta esa sotiladi. 
Evropaning  bir  qator  mamlakatlari  xalqaro  hisob-kitoblarda  asosan  teskari 
kotirovkadan foydalanishadi, Lotin Amerikasi va Osiyo davlatlari - to’g’ri kotirovkadan. 
AQShda kotirovkaning ikki turi ham qo’llaniladi. 
To’g’ri kotirovka quyidagi formula bilan hisoblanadi: 
K = S
0
 : R bu erdan    R = S
i
 : S
0
 ,                
bu erda S
1
 = milliy valyutadagi summa; S
0
 -  chet mamlakat valyutasidagi summa; R - 
miliy valyutaning chet mamlakat valyutasidagi kursi.  
Teskari kotirovka S
0
=S
1
:R, R=S
0
:S
1                      
Masalan, moliya bozorida quyidagi kurslar uchrashi mumkin: USD/UZS; 
GBR/INR; ITL/CAD va hakozolar. 
O’zbek firmasi o’z tovarini Gretsiyada sotib 40,0 mln draxmaga ega bo’ldi. Lekin 
unga Amerika dollari kerak. Demak draxmani dollarga almashtirish kerak, o’sha kundagi 
kurs USD/GBP – 1615,3 ga tengligi aniqlandi Shu kurs bo’yicha almashuv operatsiyasi 
bajarilsa o’zbek firmasi 24763 (40.000.000/1615,3) AQSh dollariga ega bo’ladi. 
 
Moliya  bozorida  valyutani  sotib  olish  va  sotish  kurslari  mavjud.  Bu  kurslar  talab 
va taklif kurslari deb ham ataladi Ma’lumki banklar valyutani talab kursi bo’yicha sotib 
oladi, taklif kursi bilan sotadi. Valyutachilar jargonida (maxsus tilida) sotib olish kursi –
“bid”,  sotish  kursi  –  “offer”  deb  ataladi  (jargon  bo’yicha  AQSh  dollari  –ko’k,  baks, 
Avstriya  dollari  –  ossi,  Novozelandiya  dollari  –  kivi,  funt  sterling  –  paunda  va 
boshqalar). Ular o’rtasidagi farq marja yoki spredni tashkil qiladi (bid – offer = spred). 
 
Masalan,  “HDH”  qo’shma  korxonasi  (Toshkent)  ishlab  chiqargan  tovarini 
Shtutgarddagi  xaridorga  sotib  30  mln.  evroga  ega  bo’ldi.  Bu  pulning  yarmi  AQSh  ga 

---

 
210 
asbob-uskuna  sotib  olish  uchun  ko’chirilishi  kerak.  Kurslar  USD/EUR  –  1,101-1,110. 
Ko’rinib  turibdiki,  AQSh  dollari  1,110  kurs  bilan  sotib  olinadi.  Demak,  AQSh 
ko’chiriladigan dollari xajmi teng: (30000000:2):1,110 = 135135135 dollar. 
Marja  summasi  bankning  valyuta  operatsiyasi  bilan  bog’liq  xarajatlarni  qoplaydi, 
ortiqchasi esa bank foydasi bo’ladi. 
Konversion  operatsiyalarning  bajarilish  turiga  qarab  valyuta  kurslari:  rasmiy, 
banklararo, joriy, birja va joriy almashtirish kurslariga bo’linadi. Rasmiy kurs Markaziy 
bank  tomonidan  e’lon  qilinadi,  qolgan  kurslar  esa  valyutaga  bo’lgan  talab  va  taklif 
asosida belgilanadi. Ular rasmiy kursdan butunlay farq qilishi mumkin. Bu tabiiy hol. 
Valyuta  bozorida  yuqoridagi  kurslardan  tashqari  yana  kross,  spot  va  forvard 
kurslari ham mavjud. 
Ikki  va  undan  ortiq  valyuta  kursining  uchinchi  valyutaga  nisbati  kross  kurs 
deyiladi. 
Kross kursni quyidagi formula bilan aniqlaymiz: