―ilm-fan va ta‘limda innovatsion yondashuvlar, muammolar, taklif va yechimlar‖ mavzusidagi

 ―ILM-FAN VA TA‘LIMDA INNOVATSION YONDASHUVLAR, MUAMMOLAR, TAKLIF VA YECHIMLAR‖ MAVZUSIDAGI
4-SONLI RESPUBLIKA ILMIY-ONLAYN KONFERENSIYASI
 
 
30 - SENTABR 2020 - YIL 
―UzACADEMIA‖ scientific-methodical journal
 
 
 
 
 
 
173 
www.academiascience.uz
kerakli yuklamani qabul qilish darajasi kengligi bilan harakterlidir. Ammo bu turdagi 
matorlar uchun bir kamchilik bor bu ularning istemol tok turi o‘zgarmas bo‘lishi va 
havo tarmog‘idagi o‘zgaruvchan tokdan foydalanish uchun unda o‘zgartgich 
qo‘llashga to‘g‘ri kelishi bu turdagi matorlarni qo‘llash sarf harajatlarini oshirib 
yuboradi. Shuningdek bu usulda qurilmaning foydali ish unumdorligi ham pasayib 
ketadi. Ko‘pgina kon sharoitida qo‘llaniladigan ekskavatorlarda ―generator- dvigatel‖ 
turidagi mexanik o‘zgartgichdan foydalaniladi, dvigatelni boshqarish uchun esa 
magnit kuchaytirgich qurilmasidan foydalaniladi. Bunda tarmoqdan qabul qilinadigan 
o‘zgaruvchan tok- o‘zgaruvchan tok istemolidagi sinxron dvigatelga uzatiladi. 
Sinxron dvigatel val orqali ulangan mustaqil qo‘zg‘atishli o‘zgarmas tok 
generatorlariga mexanik ulangan bo‘ladi. O‘zgarmas tok generatorlari mexanik 
aylanma harakati natijasida o‘zgarmas tok ishlab chiqaradi. Bu ishlab chiqarilgan 
o‘zgarmas tok ekskavatorlarning alohida yuritgichlari hisoblangan ko‘tarish, yuklash, 
yurish va burish qismlaring elektr yuritgichlari mustaqil qo‘zg‘atishli o‘zgarmas tok 
matorlariga uzatadi. O‘zgarmas tok matorining qo‘zg‘atish chulg‘amiga alohida 
manbadan magnit kuchaytirgich orqali qo‘zg‘otish toki beriladi. Bu tok miqdori 
maxsus qarshiliklar to‘plamini uzib ulash orqali qiymati o‘zgartiriladi va shu 
qiymatga mos ravishda matorning tezligi boshqariladi. Bu jarayonda qatnashayotgan 
qurilmalar ko‘pligi jarayonning murakkablashishiga olib keladi. Natijada elektr 
yuritmaning unumdorligiga juda katta tasir o‘tkaziladi va qurilma juda murakkab 
tuzilganligi sababli uni boshqarish va ta‘mirlash qiyinchilik tug‘diradi. Boshqaruv 
tizimida kuchlanishni o‘zgartirish qo‘shimcha qarshiliklarni uzib-ulash orqali amalga 
oshirilayotganligi bois bu tizimda energiya isrofi sezilarli katta bo‘ladi, bundan 
tashqari qarshiliklarni qo‘shib ulashda tarmoqda quvvatlar balansi bir muncha 
nochig‘iy xarakter hosil qiladi va qizish hisobiga ishlaganligi bois energiya isrofi 
katta bo‘ladi. Bu usulda qatnashayotgan elementlar soni ko‘p bo‘lganligi uchun 
boshqarish va ta‘mirlash jarayonini ham murakkablashtirib yuboradi.
Ekskavator elektr yuritgichi tizimida magnit kuchaytirgich orqali boshqarish 
tizimini zamonaviy yarimo‘tkazgichi qurilma asosida boshqarish tizimiga 
almashtirish orqali ekskavatorning boshqaruvi qulaylashishiga, unumdorligi bir 
muncha 
oshishiga 
hamda 
energiya 
isroflarini 
kamaytirishga 
erishish 
mumkin.Zamonaviy qurilmalardan foydalanish orqali ushbu muammolarni bir 
muncha bartaraf etish va boshqarishni qulaylashtirishga erishish uchun ushbu tizimda 
tiristorli boshqaruv qurilmalaridan foydalanish taklif etiladi. Zamonaviy texnikalar 
orasida tiristorli qurilmalar muqobil variyant sifatida tan olinmoqda. Bu turdagi 
qurilmalarni boshqarish va o‘rnatish qulayligi undan foydalanish sohalarining 
kengayishiga asos bo‘lmoqda. Kariyer ekskavatorlarining elektr yuritgichini 
boshqaruv tizimida tiristorli boshqaruv qurilmalaridan foydalanish orqali energiya 

---