―ilm-fan va ta‘limda innovatsion yondashuvlar, muammolar, taklif va yechimlar‖ mavzusidagi

 ―ILM-FAN VA TA‘LIMDA INNOVATSION YONDASHUVLAR, MUAMMOLAR, TAKLIF VA YECHIMLAR‖ MAVZUSIDAGI
4-SONLI RESPUBLIKA ILMIY-ONLAYN KONFERENSIYASI
 
 
30 - SENTABR 2020 - YIL 
―UzACADEMIA‖ scientific-methodical journal
 
 
 
 
 
 
134 
www.academiascience.uz
Tabiatdagi ko`plab hodisalar insoniyatning hayot kechirishi uchun katta 
imkoniyatlar yaratdi. Lekin inson buni tushunib yetmadi, balki tabiat hodisalari 
insonlar uchun sirli, mavhum bo`lib tuyuldi. Natijada g`ayri tabiiylik yuzaga keldi., 
tabiatni jonlantirish hodisasi kuchaydi. O`simlik inonchlari bilan bog`liq e‘tiqod 
qoldiqlari Xorazmda ko`plab uchraydi. Ular genetik jihatdan juda qadimiy bo`lib, 
davriy xususiyatga ega. Daraxtlarni ilohiylashtirish, ayrim turlarini muqaddas sanab 
ularga sig`inish keng tarqalgan. Daraxt va butalar g`ayri-tabiiy kuchga ega deb, 
ulardan tumorlar yasashgan. Eng muqaddas daraxtlar qatoriga tut, jiyda, do`lana, 
na‘matak, anor kirgan. [2] Tutdan uchburchak tumorlar yasalib, ustiga naqshlar 
tushirilgan. Jiyda, bodom, pista, anor urug`laridan tizilgan marjonlar va ichiga 
sarimsoq piyoz, isiriq, garimdori solib tikilgan xaltachalar eng qadimgi tumor-
taqinchoqlar sanalgan. Tut va anordan qilingan tumorlar ayollarga serfarzandlik 
ramzi hisoblangan. [3] Undan tashqari arpa somonidan qilingan uchburchak tumorlar 
ham hosildorlik ramzi hisoblangan. Farg`on ava Zarafshon vodiylari, Xorazm, 
Buxoro, Toshkent hududlarida keng tarqalgan yopiq bilaguzuk sathini arpa donini 
ifodalovchi halqalar bilan bezashgan, ko`ksiga taqiladigan temir bo`laklar marjoni – 
―javak‖ deb atalgan. Don shaklidagi osma taqinchoqlar ham mavjud bo`lgan. Bu kabi 
e‘tiqod turlarining paydo bo`lishi chorvachilik va qishloq xo`jaligi bilan 
shug`ullanuvchi qabilalarning hosildorlik inonchlariga borib taqaladi. O`simlik va 
daraxtlarni ilohiylashtirishdan tashqari xorazmliklar hayvonlarni ham muqaddas 
sanab, ularga hosildorlik ilohlari sifatida qaraganlar. Jumladan, Xorazm totemlaridan 
biri Gopadshoh – buqa-odam bo`lib, borliq yaratilishining totemizm bilan 
bog`liqligiga ishora hisoblanadi. Avestoga ko`ra, ―xaoma‖ ichimligi bilan abadiy 
hayot ato etuvchi totem – Xodayash bo`lib, uning tanasidan o`simliklar va shifobaxsh 
giyohlar o`sib chiqqan, urug`idan esa hayvonlar yaralgan. Shuning uchun qadimdan 
xorazmlik dehqonlar bahorgi ekish oldidan hosil mo`l bo`lishi uchun dalalarga 
hayvonlarning loydan yasalgan haykalchalarini tashlashni odat qilgan. 
Demak, Avestoda dunyo yaralishining totemlari sifatida borliq ibtidosi 
hisoblangan ilk buqa va uning egizagi – Gayomart – ilk odam deb ta`kidlanadi. 
Zardushtiylik qo`shiqlarida ushbu ilk buqa va odam borliq negizida joylashib, 
Axrimanning yovuzligi oqibatida halok bo`lganidan keyin buqaning tanasidan 55 
turdagi donli, 12 turdagi dorivor o`simliklar o`sib chiqqan, nasl urug`idan esa buqa va 
sigir paydo bo`lgan, ulardan 272 turdagi hayvonlar yaralgan. Dastlab Gopadshoh 
Xorazmda chorva mollar homiysi va suvlar qo`riqchisi bo`lmish ilohiy buqa-inson 
siymosini ifodalagan. Keyinchalik So`g`d hududi bilan bog`langan va Gava 
hududining hukmroni Gopadshohga aylangan. So`g`dda Amudaryo xazinasidan 
topilgan uzuk-muhrda buqa-odam Gopadshoh tasviri ustida Amudaryo ilohining 

---