Илк шаҳар маънавияти ва «Авесто» китоби

Илк шаҳар маънавияти ва «Авесто» китоби.

Тарихан биринчи зиёлилар - пайғамбарлардир. Чунки улар ўз даври ижтимоий муҳити шароитида муайян устозлар мураббийлигида муайян матнларда битилган муназзам билимлар тизимини ўзлаштириш имконига эга бўлмаганлар. Уларга Олий ҳақиқат сирлари бевосита ваҳий тарзида нузул этган. Минтақамиз анъаналарида Муҳаммад (с.а.в.)гача неча минг наби ва расуллар, юзлаб илоҳий китоб ва суҳуфлар нозил бўлгани қайд этилади.

«Авесто»да тош асри маънавияти унсурлари акс этганини кўрдик. Аммо бу китобда улар асотир кўринишида акс этган ўтмиш хотиралари, холос. «Авесто» маънавиятининг асл моҳияти уларда эмас. «Авесто» китобида аждодларимизнинг неча минг йиллик маданий мероси ўз аксини топган. Аммо унинг яхлит тизимга уюшуви, бизгача етиб келган асос моҳияти Зардушт номи билан боғлиқ. Зардушт «гоҳ»лари неча минг йиллар давомида уни табаррук тутган инсонлар томонидан илоҳий ваҳий, деб тан олиб келинди. Бугун бу ҳақда аниқ бир нарса дейиш имкондан ташқари. Қуръони каримда Зардушт пайғамбар сифатида, «Авесто» ёки унинг узвий бир қисми илоҳий китоб сифатида эсга олинмаган. Аммо шуни ҳам алоҳида қайд этиш лозимки, илоҳий китобда Зардушт ёлғон пайғамбарлар сифатида фош этилган эмас, «Авесто» ҳақида ҳам махсус раддия билдирилмаган. Ушбу сир ёлғиз Аллоҳга аён. Биз эса ақлимиз етган даражада мулоҳаза юритамиз.
Ҳар қандай бўлганда ҳам Зардушт гоҳлари «Авесто» матнининг умумий руҳидан маълум даражада фарқ қилиши аллақачон ушбу соҳа билимдонларининг диққатини тортган. «Авесто» матнларининг кўпчилик қисми, юқорида айтиб ўтганимиздек, инсоният онги такомилида асотир тафаккур босқичини акс эттиради. Зардушт «гоҳ»лари эса тавҳид ғоялари асосига қурилган, яъни олам ва коинотнинг ягона Парвардигоридан хабар беради, уни Олий ва муқаддас (аниқроғи, мутлақ) билим эгаси - Ахура Мазда деб улуғлайди. Шундан келиб чиқиб, иккинчи босқич ибтидосида ҳақиқатда ҳам илоҳий калом (илоҳий нур) турган эмасмикан, деган тасаввур пайдо бўлади. Тош асри, ҳатто Бронза асри одами ҳам ўз-ўзидан Коинотни ҳис қилган, Коинот сирини ўша даврда англаб ета олган деб ўйлашга ақл бовар қилмайди. Зардушт «гоҳ»лари эса коинотдан, чексиз борлиқ ва унинг моҳиятидан сўзлайди, бир сўз билан айтганда, «ғайб сири»дан огоҳ этади.

35
Зардушт таълимоти қайси замонга, қай тарихий муддатга тўғри келади, деган саволга ҳануз бир хил аниқ жавоб йўқ.

Юқоридаги иловадан ҳам маълум бўладики, Қадим Юнон ва Рим маданияти вакиллари Заратуштрани ҳатто Троя урушидан 5-6 минг йил қадим ўтган деб ҳисоблаганлар. Дарҳақиқат, Зардушт «гоҳ»лари тил жиҳатидан «Авесто»нинг асотир тафаккур акс этган қисмидан қадимийроқдир. Бу Зардуштнинг тафаккурда ўз замондошларидан бир неча аср ёки минг йиллар илгарилаб кетиб қолганини англатадими ёки «гоҳ»лар матни ваҳий бўлиб, Зардушт пайғамбарлик рутбасига сазовор этилганми? Бу саволларга жавоб топиш имкондан ташқари. Аммо бизнинг минтақада милодий эрадан 3-4 минг йил илгари ҳозирги Туркманистон ҳудудида ва милоддан илгари XVIII-XVII асрлар Жанубий Ўзбекистонда илк (ибтидоий) шаҳар жамоалари пайдо бўла бошлаганини археологларимиз далиллаб беришди. Туркманистон жанубида Намозгоҳтепа, Олтинтепа, Ўзбекистонда Сополлитепа, Жарқўтон ёдгорликлари бу илк шаҳар маданиятининг намуналаридир. Металлургиянинг кашф этилиши, тош қуроллар ўрнини мис ва бронза қуроллари эгаллай бошлаши, тарихчилар шаҳодатига кўра, илк шаҳар жамоалари пайдо бўла бошлаган даврга тўғри келади. Бу босқичда ўтроқ деҳқончилик асосида вужудга келган доимий манзилгоҳлар аста-секин илк шаҳарлар даражасига қараб юксалиб борди. Шаҳарда ҳунармандчилик ривожланиб, турли касбдаги кишиларнинг алоҳида маҳаллаларга бирикуви юзага келди.
Минтақамиз ҳудудидаги қадимшуносларнинг кашфиётларига таянган ҳолда исломгача аждодларимиз маънавий камолотининг иккинчи босқичи бугунги кундан камида 4-5 минг йил илгари бошланиб, то Искандар Мақдуний замонигача ёки, аниқроғи, Эронда Ҳахоманишийлар (Ахмонийлар) сулоласи империя тузган VI асргача давом этгани ҳақида тахмин қилиш мумкин. Бу босқич дунёни асотир тафаккур доирасида яхлит тасаввур қила бошлаш даври бўлди. «Авесто» китоби ушбу тасаввурнинг меваси, ҳосиласидир. Бу даврда қадим Дажла ва Фурот дарёлари оралиғида (Месопотамияда) ҳамда Нил дарёси қуйи оқимида қудратли ёзма маданият яратилди, илк давлат тизими шаклланди. Аждодларимиз бир пайт ўша йирик давлатлар билан турли муносабатларга киришганлар. Улар яратган «Авесто» маданияти маънавий мазмунига кўра, шумер ва аккад тилларида Бобил ва Ашшур давлатлари ҳудудида яратилган асотир маданияти ёдгорликларидан асло кам эмас, балки ортиқ бўлиши мумкин. Аммо, афсуски, Искандар Мақдуний босқини туфайли юртимизнинг энг қадимги ёзма ёдгорликлари шафқатсиз йўқ қилинди, бизгача мукаммал етиб келмади. Бизнинг бу давр ҳақидаги тасаввурларимиз «Авесто» китобидан бизгача етиб келган жузвлар (қисмлар), ўзга ўлкалар қадим ёзма маданият ёдгорликлари ичидаги маълумотлар ва археологик топилмаларни қиёсий ўрганиш натижасидагина шаклланиб бормоқда. Бу даврда илк шаҳарлар маданияти вужудга келди, турли ҳунарманд тоифалари ажралиб чиқа бошлади, яхлит эътиқод юзага кела бошлади, инсон илк бор Коинот нуридан бевосита баҳраманд бўлди. Асотир тафаккурни, қабилачилик хурофотларини енгиб ўтишга илк қадам -
36
иккиланиш, тойишлар билан оғушта биринчи тетапоя қадам - қўйила бошланди. «Авесто» китобида акс этган воқелик яхлит олганда кўпроқ шу даврга мос келади. Бу даврнинг энг буюк маънавий ютуғи илк бор, гарчи асотир тафаккур билан қоришиқ бир даражада бўлса ҳам боболаримиз руҳида илм ва имон уйғунлиги шакллана бошлагани, дейиш мумкин. Агар
«Маздаясна», «Ахурамазда» сўзларида яширинган маъноларни Қуръони
карим «Бақара» сурасининг 255-ояти («Оят ал-курси») мазмуни билан маълум даражада мувофиқ келишига эътибор қиладиган бўлсак, ўша пайтда ҳам инсоний билимлар манбаи ёлғиз илоҳий боқий билим деб тасаввур қилинганини сезамиз. Аммо у даврлар одамининг аксарияти асотир тафаккур даражасида дунёни тасаввур қилганликлари сабабидан, Зардушт
«гоҳ»лари (муножотлари)даги тавҳид ғоялари мушриклик адашувлари билан
қоришиб кетди.
«Маздаясна» эътиқодининг ахлоқий тамал тоши – «эзгу ўй, эзгу сўз, эзгу амал» бирлиги қоидаси ҳам шу даврдан келаётган яна бир улуғ маънавий қадрият дейиш мумкин.
Исломгача бутун башарият, жумладан, ўлкамиз халқлари жуда узоқ тарихий жараённи бошдан кечирдилар, буюк
маънавий камолот йўлини босиб ўтдилар. Аждодларимиз аввало табиат билан муносабатда маълум уруғ, қабила жамоаси таркибида ўзлигини англаб етган бўлсалар, сўнг минтақа миқёсига чиқдилар. «Авесто» маънавияти Ҳиндистоннинг «Веда» маданияти,
қадим Шумер, Бобил ва Ашшур маданиятлари, қадим Юнон ва Рум антик маданиятлари моҳиятига монанд бўлиб, улар сингари тош асридан бошлаб шаклланиб келган асотир тафаккур асосидаги маънавият эди, унда
дунёни, атроф-муҳитни идрок этиш ўзига хос тарзда кечарди. Инсон маънавий камолотининг дастлабки босқичларида бу идрок тарзи анча-мунча ижобий аҳамиятга эга бўлган эса-да, кейинчалик унинг чекланганлиги, ички қусурлари билиниб қола бошлади. Бу маънавий камолотда бўҳрон ҳолатини юзага келтирди, минтақа халқлари тараққиётида маънавий турғунлик хавфи пайдо бўлди. Навоий тимсолларидан фойдаланиб таъбир этганда, аждаҳони енгиб ўтган Фарҳод олдида энди Ахриман-девни енгиш зарурати пайдо бўлди. Маздаясна эътиқоди асотир тафаккур қобиғидан чиқиб кета олмади.
Турон ўлкасида асотир тафаккурнинг мутлақ ҳукмронлиги аслида қай давргача бўлганлигини ҳозир айтиш қийин, аммо милодий эра бошланишидан анча илгариёқ бу ўлка халқлари тафаккурида янгиланиш
37
бошланган эди. Искандар Мақдуний давридан Шарқ ва Ғарб маданиятлари уйғунлигининг ёрқин тимсоли - эллинизм йўналиши шаклланган бўлса, кейинроқ Маздаяcна эътиқодини қайта ислоҳ қилиш орқали монавийлик бидъати вужудга келди. Кушонлар даврида Ҳиндистондан Будда эътиқоди тарқалиб, Византиядан насронийлар кўчиб кела бошладилар. Сибир ва Мўғулистон туркий халқлари Кўк тангри эътиқодини такомиллаштириб бордилар. Ўлкамизда миллий бирлик тамойили кучайиб бориши эътиқодлар хилма-хиллиги билан бир пайтга тўғри келди. Бундай мураккаб маънавий вазиятнинг ҳам ижобий, ҳам маълум даражада салбий оқибатлари ўзини кўрсатмоқда эди. Ижобийлиги шунда эдики, аждодларимиз онгидан асотир тафаккур унсурлари аста-секин сиқиб чиқарилиб, миллий тафаккур етакчи мавқега кўтарилиб борди. Салбий жиҳати шунда эдики, эътиқодда собитлик, дунёни идрок этишда яхлит тасаввурлар тизими йўқ эди. Эски асотир тафаккурнинг инсон онгидаги мутлақ ҳукмронлиги бой берилгач, фақат миллий бирлик, ягона давлатчиликка интилишгина маънавиятдаги умумийликни маълум даражада сақлаб турар эди.
Инсон дунёни, воқеликни, борлиқ моҳиятини тўлиқ ва тўкис, муайян ва равшан идрок этиши учун яна бир илоҳий иноят лозим бўлди. Инсоният ҳаётидаги бу улуғ маънавий янгиланиш Арабистон ярим оролидан дунёга тарқалди. Жоҳилия (яъни исломдан аввалги давр) арабларини баъзан ялпи ибтидоий жамоа тузумида яшагандек талқин этишади. Бу тўғри эмас. Араб тили қадим Бобил халқи аккадлар ва қадим яҳудийлар тили билан бир гуруҳдаги қардош тиллардан бўлиб, шунинг ўзи араб халқининг қадимийлигига ишорадир. Жанубий Арабистондаги Яман ва Хадрамавт ўлкаларида милоддан аввалги минг йиллик бошида ёзма маданият ва давлатчилик анъаналари яхши ривожланганлиги фанга маълум. Кейинги даврларда ҳам Арабистонда турли подшоликлар мавжуд бўлган. Фақат ўзгалар сингари араблар ҳам Қуръони карим нозил бўлишидан олдин маънавий ва ижтимоий жиҳатлардан бўҳронли ҳолатда эдилар.
Яна бир нарсани қайд этиб ўтмоқ лозимки, арабларда то VII асргача
«Авесто» ёки «Ведалар» сингари мукаммал шаклланган асотир дунёқараш тизими мавжуд эмас эди, бу ҳолат, айтиш мумкинки, янги яхлит эътиқод тизимини қабул қилишни маълум даражада осонлаштирар эди. Аксинча, минтақада ва унинг чегараларида тавҳид таълимотига асосланган яҳудий ва христиан эътиқодлари кенг тарқалганлиги ҳам бирмунча жараённи осонлаштирар эди. Ўша даврда араб қабилаларининг ҳолати туркий қавмларнинг Буюк турк хоқонлиги тузилишидан бироз олдинги аҳволига яқин бўлиб, улар олдида ҳам қабилачилик зиддиятларини енгиб ўтиб, ягона миллий давлат тузиш зарурати рўй-рост кўриниб қолган пайт эди.

Илова: