Ilimiy dóretiwshilik processinde logikalıq hám intuitiv

Ilimiy dóretiwshilik processinde logikalıq hám intuitiv
oylawdıń áhmiyeti. Dóretiwshilik processinde logika hám intuitsiyaning
hár túrlı áhmiyetke ıyelewin frantsuz alımı A. Puankare kórsetip ótken
edi. Atap aytqanda, ol «Pánniń ózinde intuitsiya, eger bir qansha ústemshiliklerge iye
bolǵanlıǵın esapqa alinbasa, analiz mudami tastıyıqtıń jalǵızyu birden-bir
nızamlı quralı bolıwına umtila otirip baratırǵan bir dáwirde de ol oylap tabıw
qılıwda tiykarǵı qural bolıp qolaveradi»- dep jazadı.
Dóretiwshilikti ámelge asırıw dáwirleri jáne onıń basqıshları
tuwrısında basqa ilimpazlar da bir neshe márte óz pikirlerin bildirgenler.
Atap aytqanda, bul haqqında ataqlı fizikalıq M. Barn tómendegilerdi jazadı : «… men
pándegi analitik halda aldınan aytılǵan pikirlerdi kúndelik
jumıslarımızdan keskin parıq etiwin kórmey atırman. Ayırım kriteriyalar
boyınsha kórsetilgen obraz tolıq esaplanıp, oǵan xarakterli bolǵan barlıq
ayrıqshalıqlarǵa egaligini biz kúndelik turmısımızdıńda esapqa alıp baramız.
Biraq sintetik tárepten aldınan aytıw bólekan málim bolǵan
hádiysediń real obrazı óziniń haqıyqıylıgınan parıq etedi, degen
gipotetik shamaǵa tiykarlanadı. Eger ol tájiriybede tastıyıqlansa, onıń
tiykarında nızamlı esaplanǵan gipoteza jatqan bolsa -de, aldınan aytıw jańa
bilim beredi. Lekin onıń tabısı intuitsiyaga júdá baylanıslı…».
M. Barn óz pikirin eki tipdagi oylap tabıwǵa tiyisli tariyxıy mısallar menen:
olardan biri ámeldegi teoriyanı logikalıq analiz qılıw menen ámelge
asırıldı, basqası bolsa, sol kunga shekem baylanısız bolǵan tájiriybelerdiń
óz-ara baylanıslılıǵı ámeldegi ekenligi haqqındaǵı mashqalalardi jańa teoriya
jaratıw menen túsintiredi.
Birinshisine, Adams hám oǵan baylanısız halda Lever'elarning basqa
planetalar háreketinde júz bergen bir az ózgerisler tiykarında aytılǵan
teoriyasına muwapıq, Galiley tárepinen Neptun planetasining ashılıwı
kiredi. M. Barnning aytiwina qaraǵanda, bul jerde teoriya rawajlanmadi: «Bul
matematika kórkem óneri hám taqatınıń úlken jılısıwı, sonıń menen birge, nátiyjelerge
bolǵan isenim edi. Biraq olardı tán alıw etpegende de, bul hal teoriyanıń
dúnyaǵa kóz qarasın
keńeytirgeni
joq ;
bul
málim
bolǵan
N'yuton
mexanikasınıń qollanılıwın analitik tárepten aldınan aytıw edi».
Ekinshi tip oylap tabıwǵa A. Eynshteyn tárepinen aytılǵan “Quyash
qasında jaqtılıqtıń chetlanishi” kiredi. Bul inert hám gravitatsion
massanıń praportsionalligi haqqındaǵı zárúrli faktni seziw hám M. Barnning
ta'biricha, «tajriba nátiyjeleriniń uzın shınjırındaǵı náhán sintez», dep
atalǵan jańa teoriyanıń jaratılıwın talap etedi.
Dálil hám nomerlerden kelip shıǵıp, ilimiy boljawlar qurıwǵa yamasa
tabıwǵa ótiwde, sonıń menen birge, teoriyalıq juwmaqlardan ámeliy sınaq
jumıslarına ótiwde ilimiy intuitsiya sheshiwshi áhmiyetke iye boladı.
Intuitsiya, onıń logika menen baylanıslılıǵı, oylap shıǵarıw ideyalarınıń kelip
shıǵıwında tutqan ornın belgilewdegi máseleler quramalı bolıp, onı
házirge shekem tolıq hal etilmegen deyiw múmkin. Psixologiyalıq sózlikte
intuitsiya - " payda bolıw jolları hám shártleri anglanmagan halda ónim
bóliwshi bilimler retinde júzege keledi, soǵan kóre sub'ekt oǵan
" tikkeley júzege" kelgen nátiyje retinde iye boladi" dep tariyplanadi.
Bul hám basqa ádebiyatlarda keltirilgen tariypler intuitsiya tábiyaatın,
onıń payda bolıwshı tiykarın ózinde sáwlelendirmeydi hám usınıń sebepinen onı tolıq
dep bolmaydı. Biziń pikirimizga kóre intuitsiya - bul sub'ekt tárepinen
ózine pikiran qoyılatuǵın soraw hám máselelerge anglanmagan jaǵdayda júzege
keliwshi juwaplar bolıp, ol tóplanǵan tájiriybe hám bilimler tiykarında ámelge
asadı.
Texnikalıq dóretiwshilik iskerliginiń basqıshları. Texnikalıq
dóretiwshiliginde jańa sheshimlerdi islep shıǵıwdan, tap rásmiylestiriwge shekem
bolǵan dáwirdi ámelge asırıwda, odaǵı processlerdiń zárúrligi,
quramalılıǵı hám áhmiyetine baylanıslı halda pikirlew procesi túrli
dáwirlerde ámelge asadı. Bul orında eń úlken qıyınshılıqlar anıq,
haqıyqatlıqtan ámeldegi buyım hám kórsetkishlerden abstrakt, jaratılajak abstrakt
modellerge ótiw hám teoriyalıq tájiriybe-sınaq jumısların orınlaw menen
baylanıslı boladı. Studentler degi umumpedagogik bilim hám kónlikpelerdi
reproduktivlik, reproduktivlik-dóretiwshilik, dóretiwshilik-reproduktivlik hám dóretiwshilik
dárejelerge bolıp kórsetedi. Sol tiykarda texnikalıq dóretiwshiligi ideyaların
ámelge asırıwdıń pikirlew iskerligi produktiv hám reproduktivlik
qásiyetleri almasinuviga baylanıslı bolǵan 4 dáwirin ajıratıp aldıq (1-
forma ). Birinshi dáwirde pikirlew iskerligi produktiv ózgeshelikke iye boladı,
bunda ámeldegi mashqalanı ańǵarıw, aqıl qılıw, sheshimin tabıwǵa mútajlik
seziw procesi baradı. Ízleniwshiniń bilim hám tájiriybesi qanshellilik kóp
bolsa, bul process oǵada kem waqıt dawam etip, reproduktivlik xarakterge iye
bolǵan ekinshi dáwir - mashqala sheshimin tabıwǵa ótiledi. Bul dáwirdiń
dawam etiw waqti da ızleniwshi bazalıq bilimi, tájiriybesi, dúnyaǵa kóz qarası
keńligi, qıdırılıp atırǵan sheshimdiń ızleniwshi qánigeligine baylanıslı
bolıp, ol jaǵdayda qaralayotgan mashqalanıń sheshimi bolıp xızmet ete alatuǵın
jaǵdaylar analiz etiledi. Úshinshi - produktiv dáwirde hal etiliwi kerek
bolǵan mashqala hám saylanǵan sheshim óz-ara baylanısadı hám texnikalıq sheshim
kontseptsiyası usınıs etiledi. Ol oylap tabıwdı ámelge asırıwdıń eń
juwapkerli dáwiri bolıp, onıń tabıslı ámelge asırılıwı usınıs
atırǵan ideyanıń social bahosini qáliplestiriwge sheshiwshi
tásir kórsetedi. Yaǵnıy, sheshim unamlı nátiyje bersa, onıń ámeliyatqa
qollanıw etiliwine tiykar jaratıladı yamasa kerisinshe, sheshim kutilgan nátiyjeni
bermasa, ol biykar etiledi. Tórtinshi, reproduktivlik dáwirde usınıs Atırǵan sheshimdi tiykarlash ushın esaplaw hám tájiriybe-sınaq jumısları
atqarılıp, texnikalıq sheshimdi islep shıǵıwdıń úshinshi dáwirinde ámelge
asırılǵan islerdiń nátiyjesi teoriyalıq hám ámeliy tastıyıqlap beriledi.
Hár bir basqıshdıń nátiyjeliligi oqıwshılarda texnikalıq pikirlew,
miynet kónlikpe hám ilmiy tájriybeleri rawajlanıwı menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı.
3. 3. Oqıwshılardıń dóretiwshilik tárepten tayarlıq dárejeleri.
Oqıwshılardıń dóretiwshilik iskerlikke tayarlıq bes dárejesin kórsetiwshi
normativ-ilimiy tárepler tiykarlanǵan. Olar tómendegilerden ibarat :
1. Oqıwshılardıń buyım hám odaǵı formasın jetilistiriw yamasa
detallarni ratsional jaylastırıw maqsetinde sızılmaǵa, sxemaǵa bólekan
ózgertiw kiritip, berilgen hújjetler boyınsha tayarlay alıwı.
2. Oqıwshınıń instruktsiyalashni aqırına jetkezip hám berilgen texnikalıq
hújjetke yamasa bólek sxemaǵa ózgertiwler kiritip buyımlardı yasay
alıwı. 3. Oqıwshınıń buyımdı, onıń konstruktsiyasini dáslepki original
rawajlanıwlashtirib, texnologiyalıq hújjet yamasa sxemaǵa ǵárezsiz halda
ózgertiwler kiritip tayarlay alıwı.
4. Oqıwshınıń original konstruktorlıq ideyasın ǵárezsiz halda
texnologiyalıq tárepten islep shıǵıwı jáne onı tayarlawdı uddalay alıwı.
5. Oqıwshı buyımdıń original konstruktorlıq yamasa ratsionlizatorlik
ideyasın ǵárezsiz halda tiykarlab hám tariyplab bere aladı, hújjetlerdi
islep shıǵıw hám buyım soǵıwdı atqara aladı.
3. 4.
Oqıwshılardıń
dóretiwshilik
ideyaların
bahalawda
ekologiyalıq qawipsizlik kriteryaları. Insaniyat rawajlanıwınıń barlıq
dáwirleri dawamında aktual bolıp kelgen máselelerden biri bul ekologiya,
yaǵnıy átirap -ortalıqtı qorǵaw mashqalası bolıp tabıladı. Hár qanday
mashqalalardi, atap aytqanda ekologiyalıq mashqalalardi sheshiwdiń eń
nátiyjeli sheshimine dóretiwshilik ideyaların tabıslı ámelge asırıw
arqalı erisiw múmkin.
Ekenin aytıw kerek, dóretiwshilik delingende insannıń bolmıstı biliw hám
ózgertiwge qaratılǵan sanalı, maqsetke jóneltirilgen iskerligi
tushunilib, onıń nátiyjesinde jańa, ayriqsha, ilgeri ámeldegi bolmaǵan
materiallıq hám ruwxıy naǵıymetler jaratıladı. Bul tariypda keltirilgen
iskerlik túrine uyqas keliwshi jańa ideyalarınıń natiyjeliligin bahalawda
tómendegi tórtew tiykarǵı principke ámel etiledi: ideyanıń social
áhmiyeti; ekologiyalıq qawipsizligi; texnikalıq-ekonomikalıq natiyjeliligi;
kepillik berilgen isenimliligi.
Keltirilgen principler hár biri óz ornında zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Biraq dóretiwshilik ideyasınıń ekologiyalıq qawipsizligi principine muwapıq
kelmewi onıń jámiyet ámeliyatına qollanıw etiliwinde biykar etiliwine
alıp keledi, bul jaǵday onıń bólek aktuallıq kásip etiwin aytıp otedi.
Usınıń sebepinen usı princip tómendegi kriteryalar tiykarında qurıladı :
1. Jaratılatuǵın dóretiwshilik ideyasın ámelde qollanıw qılıwda júzege
keliwi múmkin bolǵan unamsız jaǵdaylar tekǵana házirgi, bálki keleshek
áwladlarǵa tásiri kózqarasınan da analiz etiledi.
2. Sırtqı ortalıq, ósimlikler, haywanlar dúnyası hám de insanlarǵa
zıyanlı elementlar, nurlanıwlar hám basqa unamsız tásirinlerdi bahalawda
olar ulıwma jıyındı retinde qaraladı, sebebi bul tásirinler bir-
birine kúshaytiruvchi tásir kórsetedi. Bahalaw hár bir unamsız tásirdiń
kórsetiwi múmkin bolǵan eń joqarı nátiyje tiykarında alıp barıladı.
4. Jaratılatuǵın dóretiwshilik ideyasınıń unamsız ekologiyalıq tásiri
shártli alınǵan kórsetkishke salıstırǵanda emes, bálki onı qóllawda júzege
keliwi múmkin bolǵan barlıq unamsız jaǵdaylar jıyındısına salıstırǵanda
uyreniledi.
5. Dóretiwshilik ideyasınıń tiykarında jaratılatuǵın texnika hám
texnologiyalardıń ekologiyalıq kórsetkishleri salıstırmalı bahalaw principine
kóre ámelge asıriladı, yaǵnıy proektlestiriw processinde ol tap sol wazıypanı
orınlawshı ekologiyalıq tárepten eń jaqsı kórsetkishlerge iye bolǵan, texnika
yamasa texnologiya úlgisine salıstırǵanda uyreniledi, sanaat óndiriste
bolsa almastırılıp atırǵan ob'ekttiń ekologiyalıq kórsetkishlerine salıstırǵanda
bahalanadı.
6. Jaratılıp atırǵan dóretiwshilik ideyası tiykarında texnikalıq sheshimdiń ekologiyalıq
qawipsizligin ol qollanılatuǵın texnikalıq sistemanıń ekologiyalıq qawipsizligi
kózqarasınan bahalanadı.
7. Jaratılatuǵın dóretiwshilik ideyasınıń texnikalıq sheshimin islep shıǵıwda
unamsız tásirinlerdiń eń salmaqli aqıbetleri keltirip shıǵaratuǵın eń jaman
jaǵdayları jıyındısı onıń ekologiyalıq pasportı retinde qaraladı.
Qaray shıǵılǵan dóretiwshilik ideyasınıń ekologiyalıq tárepten keltirip
shıǵarıwı múmkin bolǵan unamsız jaǵdayları onıń eń joqarı bahaları
tiykarında uyreniledi. Bul tárepten alıp qaralganda jaratılatuǵın dóretiwshilik Ideyalarınıń ekologiyaǵa kórsetetuǵın unamsız tásirinleriniń minimal
bahada bolıwı támiyinlenedi.
Ekologiyalıq qawipsizlik tárepinen dóretiwshilik ideyası isenimliliginiń
eń maqul túsetuǵın kórsetkishin anıqlaw izbe-izligi tómendegi tártipte ámelge
asıriladı :
1. Dóretiwshilik ideyası isenimliligi kórsetkishleri menen onı ámelge
asırıwdaǵı sarplanatuǵın ǵárejetler ortasındaǵı baylanıslılıqlar tabıladı.
2. Isenimlilik kórsetkishlerinen kelip shıqqan halda texnikalıq
sheshimlerden waz keshiwdiń texnikalıq zálellerge baylanıslılıǵı anıqlanadı.
3. Isenimlilik kórsetkishlerinen kelip shıqqan halda texnikalıq
sheshimlerden waz keshiwdiń ekologiyalıq zálellerge baylanıslılıǵı anıqlanadı.
4. 1, 2, 3 kórsetkishlerdiń óz-ara baylanıslılıǵı anıqlanadı.
5. Anıqlanǵan baylanıslılıq eń kishi ma`nisi ushın uyqas túrdegi
isenimlilik ma`nisi tabıladı. Ol sarp etiw-ǵárejetlerdiń eń kishi
muǵdarın belgilewde eń maqul túsetuǵın esaplanadı.
Jańa dóretiwshilik ideyasınıń ekologiyalıq natiyjeliligi eki tiykarǵı
formada kórinetuǵın boladı. Olardıń birinshisi bólek islep shıǵarıw
resurslarini tejalishi, shıǵındısız texnologiyanıń engiziliwi, júzege
keletuǵın shıǵındı hám ekilemshi sheki onimdi zıyanlı tásirinlerin
jónge salıw qılıw jolların islep shıǵıw menen belgilenedi. Ekologiyalıq
nátiyjelililiktiń ekinshi forması ámeldegi islep shıǵarıw quralları yamasa
usıllarınıń keltirayotgan zálelin kemeytiw jolların islep shıǵıw
menen belgilenedi. Hár eki forma daǵı dóretiwshilik sheshimlerin ámeldegi
qılıwda onıń ekologiyalıq rezervi degen bahalaw kriteryaına tiykarlanadı.
Ekologiyalıq rezerv dóretiwshilik texnikalıq sheshimin qollanıw qılıwda erisiw
múmkin bolǵan eń joqarı ekologiyalıq nátiyje menen ámelde erisilgen ekologiyalıq
nátiyjelililik ortasındaǵı ayırmashılıqtan kelip shıǵadı. Usı ekologiyalıq rezerv
dóretiwshilik ideyasınıń ekologiyalıq pasportı ushın tiykar wazıypasın oteydi.