Ilimiy basshi: B. Xojanov

«Mıńlıq» temasında máseleler sheshiw.
Endi «Onlıq», «Júzlik» temalarına baylanıslı máselelerge súyengen halda úsh xanalı sanlar ústinde de máseleler sheshiledi. Máselen, bir bala úsh kitap oqıydı. Olardıń barlıǵı 653 betten ibarat. 1-kitap 256 betli, 2-kitap 1-kitaptan 58 bet kem, 3-kitap neshe bet? Másele shártin tómendegishe jazamız.
1k-256 bet, 2k-58 bet kem, 3k-?
Sheshiw:
Sheshiw: 1) 256 2) 256 3) 653
- 58 +198 -454
198 bet 454 bet 199 bet

Ulıwma ańlatpası: 653-((256-58)+256)=199

«Kóp xanalı sanlar» temasında máseleler sheshiw.
4-klassta sheshiletuǵın quramalı máselelerdi shártli túrde tómendegi túrlerge bóliw múmkin:
I. qatnaslar usılı menen sheshiletuǵın máseleler. Birlikke keltiriw qaǵıydasına tiykarlanıp sheshiledi. Aldın bir san ekinshi sannan neshe márte artıq yamasa kem ekenin biliw kerek, keyin arttırıw yamasa kemeytiw kerek, aqırǵı sorawǵa juwap tabıw kerek.
Mısal. 2 nan 12 swm turadı. 6 nan qansha turadı?
1) 1 nan 12:2=6 swm. 2) 6*6=36. Ulıwma jazıwda (12:2)*6 boladı.
II. Proportsional bóliwge baylanıslı máseleler. Bunday máselelerdi sheshiwden aldın tayarlaw shınıǵıwları orınlanadı. Mısal. Aldın 3 kesa satıp alındı, keyin jáne 2 kesa alındı. Barlıǵı ushın 250 swm tólendi. Hár bir alınǵan kesaǵa neshe swmnan tólengen?
Tómendegishe sorawlar qoyamız:
1) barlıǵı bolıp qansha kesa alınǵan: 3+2=5 kesa;
2) bir kesa qansha turadı? 250:5=50 swm;
3) 3 kesa qansha turadı? 3*50=150 swm;
4) 2 kesa qansha turadı? 2*50=100 swm.
Máseleni sheship bolǵannan keyin másele juwabın tekserip kóriw kerek. Tólengen barlıq pul 150+100=250 swm boladı.
Quramali máseleni sheshiwge tayarlawda ápiwayi máseleni sheshiwden baslaymiz.Eń dáslep máseleniń shártine soraw qoyiw menen baylanisli máseleler sheshemiz.Máselen:Biyiklikte 8 bala hám 5 qiz sirǵanap atir.4 qiz úyine qaytip ketti.Usi ámeldi orinlaw menen neni bilip aliwǵa boladi.
8+5 8-5 5-4.
Quramali máselelerdi sheshiwde hár qiyli metodlardan paydalaniw maqsetke muwapiq bolip esaplanadi.Sabaq waqtinda ápiwayi hám quramali máselelerdi sheshiwde olardi salistirip bariwda kerek.
Máselen:15 miń swmǵa mashina , 30 miń swmǵa baraban,40 miń sumǵa miltiq oyinshiqlar satip alindi.Bul oyinshiqlardiń hámmesi neshe swm boladi? Bul máseleni tómendegi sorawlar qoyiw hám hár qiyli usillar menen sheshiw kerek.Mashina menen barabanǵa neshe miń swm tólengen,Mashina barabannan neshe miń swm qimbat turadi,miltiq barabannan neshe miń swm qimbat?
1-usil 2-usil 3-usil
15+30=45 15+40=45 30+40=70
40+40=80 45+30=75 70+15=85
Másele:Sklatqa 18750 kg un bar edi 1-kún 2350 kg 2-kun 3400 kg un bazarǵa alip ketildi.Sklatta qansha un qaldi? Máseleniń qisqasha beriliwi tómendegishe:
1-kún 2350 kg
] jámi 18750 kg qaldi.
2-kún 3400 kg
Sheshiliwi:18750-(2350+3400)=13000.
Juwabi:13000 kg.
Másele:Sebette bir neshe anar bar edi.Nargiza baǵqa jane 16 anar uzip kelip,sebetke salǵannan keyin sebettegi anarlar 25 boldi.Dáslep sebette neshe anar bolǵan?
Máseleniń qisqasha beriliw:
Bar edi ?
] 25anar
Alip kelindi 16 anar
Sheshiliw:
x+16=25
x=9.
Juwabi:9 anar.
Másele:Fermer qalaǵa 2 mashinada qawin jiberildi.
1-Mashina 180 qawin
2-Mashina 70 ge artiq qawin bar edi.Hár bir qawin 200 swm nan satilǵan bolsa ,neshe swmliq sawda islengen?
Máseleniń beriliwi.
1-Mashinada - 180 qawin <
]
2-Mashinada - 70 artiq
1-qawin bahasi - 200 swm
Uliwma bahasi?
Sheshiliwi:180+70=250 250+180=430 430×200=86000
Juwabi:86000.
Juwmaqlap aytqanda ,quramali máselelerdi sheshiwde sabaqliqta berilgen másele hám esaplardi hár qiyli usil hám metodlardan paydalanip shiǵariw kerek.